ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

حقير توشه مناسبى در سفر آخرت باشد. خداوندا تو را بر اين توفيقات شاكرم، و از تو مى خواهم كه بر توفيقاتمان روز به روز بيفزايى، تا گامهايى هر چند كوچك در راه رضايت برداريم.

والسلام عليكم ورحمة اللّه وبركاته

ابوالقاسم عليان نژادى

22/ 2/ 1387 مصادف با تولّد حضرت زينب كبرى عليها السلام

ص: 13

ص: 14

3- «ماههاى حرام» جنگ در اين ماهها چه حكمى دارد؟

اين موضوع در آيه 217 سوره بقره مورد بحث قرار گرفته است.

4- «شراب و قمار» موضوع ديگرى است، كه در آيه 219 سوره بقره مورد بحث قرار گرفته است.

5- «يتيمان و كودكان بى سرپرست» موضوع مهمّ ديگرى است كه مردم در مورد آن از پيامبر خود سؤال كرده، و خداوند سؤال و جواب مربوط به آن را در آيه شريفه 220 سوره بقره مطرح كرده است.

6- «عادت ماهانه زنان» موضوع ديگرى است كه در آيه 222 سوره بقره به آن پرداخته شده است.

7- «خوردنى هاى حلال» نيز از جمله موضوعات مورد سؤال مردم زمان پيامبر صلى الله عليه و آله بوده، كه در آيه شريفه 4 سوره مائده بدان اشاره شده است.

8- «قيامت و زمان برپايى آن» موضوع ديگرى است كه از آن پرسيده شده و آيه 187 سوره اعراف و آيه 42 سوره نازعات به آن پرداخته است.

9- «انفال» نهمين موضوع مورد بحث است. اين مطلب در آيه اوّل سوره انفال آمده است.

10- «روح» موضوع ديگرى است كه در آن زمان و در هر عصر و زمانى مورد پرسش انسان هاست. اين مطلب در آيه 58 سوره اسراء آمده است.

11- «جبال و كوهها» موضوع مورد بحث ديگرى است كه در آيه 105 سوره طه آمده است.

12- «ذوالقرنين» كه از موضوعات تاريخى است، از ديگر موضوعات اين مبحث است، كه در آيه شريفه 83 سوره كهف به آن اشاره شده است.

ص: 15

ص: 16

خجالت ندارد، بلكه ندانستن و نپرسيدن مايه شرم است. جالب اين كه آيه مورد بحث در مورد علماى اهل كتاب است، يعنى حتّى اگر غير مسلمانى در مسأله اى اطّلاعات كافى دارد بايد از او پرسيد و از آگاهى و اطّلاعاتش بهره جست.

ص: 17

پرسش و سؤال كردن نسبت به آنچه نمى داند خجالت نكشد».(1)

در حديثى آمده است كه حيا و شرم دو قسم است: شرم معقول و شرم احمقانه (2) حياى عقل و شرم معقول آن است كه انسان به هنگام مواجهه با گناه و معصيت از خداوند خويش شرم كند و به سراغ گناه نرود. بيزارى از گناه و زشتيها، شرم معقول و خجالت ممدوح و پسنديده است. و امّا شرم احمقانه، خجالت از پرسش در برابر مجهولات است. انسان بايد در سؤال كردن شجاع و دلير باشد، و شرم و خجالت را كنار بگذارد؛ و نه تنها خود در مورد موضوعات مورد سؤال پرسشگر باشد، كه ديگران را هم تشويق به اين كار كند.

حضرت على عليه السلام عازم ميدان جنگ بود، شخصى خدمت آن حضرت رسيد، و سؤال پيچيده اى در مورد توحيد مطرح كرد. پرسيد: «اين كه گفته مى شود خداوند يكى است يعنى چه؟ آيا منظور يكى از دو تاست؟ يا يكتايى خداوند تفسير ديگرى دارد؟

بعضى از اصحاب حضرت به اين شخص اعتراض كردند كه اكنون موقع جنگ و نبرد و كارزار است، و زمان پرسش و سؤال كردن نيست!

حضرت فرمود: مگر نه اين كه ما براى آگاه كردن و بيدارى مردم مى جنگيم، پس چه اشكالى دارد كه پاسخ سؤال اين شخص را بدهيم، سپس بطور مفصل و مشروح به سؤال آن شخص پاسخ داد».(3)

نتيجه اين كه: اسلام به پرسش و پاسخ اهميّت فراوانى داده، و به همه اجازه مى دهد كه در موضوعات مختلف و گوناگون سؤال كنند، و شرم و حياى در اين

ص: 18

زمينه را معقول نمى داند. با توجّه به اين مقدمات كوتاه، به سراغ اوّلين پرسش و پاسخ قرآنى مى رويم:

***

ص: 19

ص: 20

ص: 21

2- عبادات دينى نيز مطابق اين تقويم انجام مى پذيرد. با طلوع ماه، اوّل ماه قمرى آغاز مى شود و در ماه رمضان مردم روزه مى گيرند. با طلوع ماهِ شوال، ماه رمضان پايان مى پذيرد و عيد فطر از راه مى رسد، كه در اين روز روزه گرفتن حرام مى باشد. با گذشتن نُه روز از ماه ذى الحجه حجّاج به عرفات مى روند، و در روز دهم به سمت منى حركت كرده، و اعمال مخصوص منى را بجا مى آورند. و پس از سپرى شدن دوازده روز از ذى الحجّه از منى به مكّه باز گشته، اعمال مكّه را بجا مى آورند.

خلاصه اين كه هلال ماه هم به زندگى طبيعى و عادى ما نظم مى بخشد، و هم با استفاده از اين تقويم طبيعى اعمال و عباداتمان را بجا مى آوريم.

ص: 22

بحث بدان اشاره شده و آن اين كه: وقتى لباس احرام مى پوشيدند و محرم مى شدند از در خانه وارد خانه نمى شدند، بلكه همانند حيوانات از پشت خانه سوراخى ايجاد كرده، و نقبى مى زدند و وارد خانه مى شدند.(1)

قرآن مجيد اين بى نظمى را تقبيح و سرزنش كرده، و آن را نشانه برّ و نيكوكارى نمى داند و به آنان دستور مى دهد مطابق معمول وقبل از احرام از در خانه وارد شوند.

ص: 23

خورشيد، بلكه تمام عالم هستى بر محور نظم مى چرخد. ميليونها سال كره زمين، خورشيد، كره ماه و ساير كرات منظومه شمسى هر كدام در مسير و جاى خويش با نظم خيره كننده اى در حركتند و يك لحظه از مسير خود منحرف نشده اند. اگر نظم نبود اين حركت هاى مستمر باقى نمى ماند. آرى نظم، عالم هستى را برپا داشته است. از عالَم بزرگ، به عالَم كوچك- يعنى جهان درون وجود خودمان- مى رويم. و هنگامى كه سيستم بدن خويش را مطالعه مى كنيم نظم را بر تمام وجود خويش حاكم مى بينيم.

به عنوان نمونه خون ما مركب از بيست و اندى ماده است كه هر كدام مقدار خاص و معيّنى دارند كه اگر از آن مقدار كمتر يا بيشتر شود انسان به انواع بيماريها مبتلا مى شود. آن قدر تركيب موادّ تشكيل دهنده خون بدن انسان دقيق و منظّم است كه با تجزيه و تحليل و آزمايش خون مى توان ريشه ناهنجاريهاى بدن انسان و آلام و دردهاى وى را تشخيص داد!

اشك چشم انسان هم وضعيّتى شبيه خون دارد، و همان نظم و ترتيب، بر موادّ مختلف تشكيل دهنده آن حاكم است.

عالَم گياهان، عالَم حيوانات، و حتّى درون اتم ها، همه و همه تابع نظمند. و لذا برهان نظم، از مهمترين دلايل توحيد و خداشناسى است، ما هر چند خداوند را نمى بينيم، امّا آثا نظم حاكى از قدرت و دانايى و حكمت او، همگى دلالت بر وجود او دارد.

شاعر مى گويد:

بر هر چه نظر كردم سيماى تو مى بينم سرهاى سرافرازان در پاى تو مى بينم

و در شعر ديگر مى خوانيم:

هر گياهى كه از زمين رويدوحده لا شريك له گويد

ص: 24

ص: 25

سيراب كند) و كشتيها به فرمانش حركت كنند و از فضل او بهره گيريد، شايد شكرگزارى كنيد».

ص: 26

بزرگ هستيم، كه نظم در سراسر آن به چشم مى خورد. آيا مى توانيم بر خلاف نظام حاكم بر جهان هستى، بى نظم بوده و بدون رعايت نظم زندگى كنيم؟ اگر نظم را حاكم بر زندگى خود نكنيم، آيا وصله ناهمرنگى نخواهيم شد؟ و در نتيجه محكوم به فنا نخواهيم شد؟

يكى از موارد بى نظمى حاكم بر زندگى بعضى از افراد، بى نظمى در ساعات خواب و بيدارى است. خداوند متعال طبق آنچه در قرآن مجيد آمده روزها را براى فعاليّت و تلاش، و شبها را جهت استراحت و آسايش قرار داده است.(1) امّا متأسّفانه برخى از مردم بر خلاف اين قانون تا پاسى از شب، و گاه تا نزديك اذان صبح بيدار مى مانند، و از آن طرف تا نزديكى هاى ظهر مى خوابند! و اين بى نظمى در فعاليّت و استراحت، منشأ مشكلات و بيمارى هاى متعدّد مى شود.

چرا در برخى از ادارات حكومت اسلامى نظم حاكم نيست، و با گذشت يكى دو ساعت از وقت شروع كار، هنوز نه كارمندها آمده اند و نه رييس اداره بر كرسى رياست نشسته است؟ طبق آمارى كه اداره راهنمايى و رانندگى مى دهد، كشور ما از جمله كشورهايى است كه بيشترين تلفات حوادث رانندگى را دارد. متأسّفانه آمار تلفات جادّه اى ما در سال 000/ 27 نفر است، در حالى كه آمريكا در جنگ چهار ساله اش در عراق تنها 4000 كشته داده است! آرى ما به خاطر بى نظمى حاكم در استفاده از وسايل نقليه و مراعات نكردن قوانين و مقررات راهنمايى و رانندگى، ساليانه بيش از چهار برابر يك جنگ تلفات مى دهيم!

بى نظمى حاكم بر تردّد و رفت و آمد موتورسيكلت ها، و ناديده گرفتن قوانين و مقرّرات راهنمايى و رانندگى توسّط برخى موتورسواران، و استفاده نابجا و بى مورد بعضى از راكبين اين وسيله نقليّه، هم امنيّت رفت و آمد وسائط نقليّه را سلب كرده،

ص: 27

و هم تلفات جانى و مالى جبران ناپذيرى بر جاى گذاشته است، تا آنجا كه بعضى از شعراى معاصر آن را همكار و بلكه رقيب عزرائيل شمرده است!(1)

از همه مهمتر بيمارى نظام اقتصادى دنياى امروز است كه 80% ثروت آن تنها در اختيار 20% مردم؛ و 20% باقيمانده در اختيار 80% مردم است! اين تقسيم ناعادلانه و غير منطقى ثروت و منابع مالى محصول بى نظمى اقتصادى است. و هنگامى كه دولتها تصميم مى گيرند اموال دولتى را به بخش خصوصى واگذار كنند، باز همان 20% خاص هستند كه آن را تصاحب مى نمايند.

اينجاست كه انسان با تمام وجود احساس مى كند كه بايد همه چيز به سوى نظم حركت كند. نظمى كه حتّى در عبادتهاى ما حاكم است، به گونه اى كه اگر يك دقيقه قبل از ورود وقت نماز يا يك دقيقه پس از انقضاى وقت، نماز بخوانيم پذيرفته نخواهد شد. و البتّه تا زمانى كه مردم از درون وجودشان اين قانون الهى را باور نكنند، با مأمور و دادگاه و مجازات و زندان مشكل حل نمى شود.

باور كنيم كه بدون نظم به هيچ جا نمى رسيم، و در سايه نظم به همه چيز دست مى يابيم.

ص: 28

ص: 29

به چشم مى خورد، چرا مسلمانان در بسيارى از امور از ديگران عقب مانده اند، و آنها روز به روز پيشرفته تر مى شوند؟

جواب: پاسخ اين سؤال روشن است؛ علّت اين مسأله آن است كه ما مسلمانان به اين دستورات مترّقى و نجات بخش عمل نكرده ايم، و ديگران با عمل كردن به آن راه ترقّى و تكامل را پيموده اند. اگر مسلمانان با خلوص نيّت به اين دستورات از جمله نظم و پشتكار و اخلاص عمل مى كردند بدون شك اكنون وضع مناسب ترى داشتند.

اسلام به ذات خود ندارد عيبى هر عيب كه هست از مسلمانى ماست

***

ص: 30

ص: 31

ص: 32

ص: 33

2- وَالْأَقْرَبِينَ دومين گروهى كه خداوند دستور داده به آنها انفاق شود، بستگان و اقارب نسبى هستند. صله رحم فقط ديد و بازديد و احوالپرسى نيست، بلكه يكى از مصاديق آن برطرف كردن نيازهاى بستگان و انفاق بر آنهاست.

3- وَالْيَتَامى يكى از سفارشات پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در خطبه شعبانيّه رسيدگى به يتيمان است. خداوند متعال نيز در اين آيه شريفه نسبت به اين موضوع سفارش و تأكيد مى كند. ضمناً اگر كمك به ايتام بصورت برنامه اى منظّم و سازمان دهى شده صورت گيرد، همان گونه كه بعضى از سازمان هاى متكفّلِ كمك به نيازمندان برنامه ريزى كرده اند، بى شك مفيدتر خواهد بود.

4- وَالْمَسَاكِينِ مسكين به شخص نيازمندى گفته مى شود كه در نهايت عُسرت و سختى به سر مى برد. اين واژه از مادّه سكون گرفته شده، و علّت اين نامگذارى اين است كه چنين شخصى به قدرى نيازمند و وامانده است كه گويا به زمين افتاده و ساكن شده، و نمى تواند از جا برخيزد.

5- وَابْنِ السَّبِيلِ واماندگان در راه و مسافران نيازمند و آبرومند، پنجمين گروهى هستند كه نسبت به آنها سفارش به انفاق شده است. ابن السبيل كسى است كه پول و توشه سفر خود را گم كرده، و يا سارقى از او به سرقت برده، و اكنون دست خالى و تهى دست در سفر نيازمند كمك و انفاق ديگران است، هر چند ممكن است در وطن فرد ثروتمندى باشد.

عجيب اين كه شخصى با تحمّل سختيهاى سفر و هزينه كردن مبالغ زيادى خود را به حرم امامزادگان يا امامان يا پيامبر صلى الله عليه و آله يا خانه خدا مى رساند تا بار خود را سبك و براى گناهان و خطاهايش چاره اى بينديشد، و شخص بينوا و بيچاره اى حتّى در آن مكانهاى مقدّس، دست به سرقت مى زند و بارى بر بار گناهانش مى افزايد. اين كجا و آن كجا!

ص: 34

«وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ». سپس مى فرمايد: نسبت به انفاق هايى كه مى كنيد لازم نيست مردم اطّلاع و آگاهى داشته باشند، بلكه كافى است خداوند متعال از آن مطّلع باشد، و خداوند نسبت به اعمال همگان آگاه است.

ص: 35

2- عفو و بخشش؛ احتمال ديگر، كه ما در تفسير نمونه گفته ايم، و هيچ يك از مفسّران شيعه و اهل سنّت به آن اشاره نكرده اند، همان معناى لغوى عفو است؛ يعنى يكى از موارد و مصاديق انفاق ناديده گرفتن خطاها و اشتباهات ديگران، و عفو و بخشش و گذشت از تقصيرها و قصورهاى آنهاست، و اين بالاترين نوع انفاق است. اگر مسلمانان به اين قسم از انفاق عادت كنند بسيارى از مشكلات حل مى شود، و پرونده بسيارى از اختلافات مختومه مى گردد. راستى هيچ فكر كرده ايد كه چرا آمار طلاق بالا رفته است؟ وقتى پرونده هاى طلاق بررسى مى شود شروع اختلاف و درگيريها، از امور بسيار كوچك و كم اهميّت بوده كه اگر شخص خطاكار از خطاى خود عذرخواهى مى كرد، و يا طرف مقابل بزرگوارى مى كرد و خطاى او را به روى خود نمى آورد، يا آن را مى بخشيد، مشكل در همان نطفه خفه مى شد. امّا متأسّفانه، نه لجاجت و يكدندگى و غرور به خطاكار اجازه عذرخواهى مى دهد، و نه تنگ نظرى و حسّ انتقام جويى و كمبود ظرفيّت به طرف مقابل اجازه عفو و گذشت مى دهد؛ و در نتيجه، نه تنها مشكل حل نمى شود كه روز به روز بر ابعاد آن افزوده شده، و منتهى به طلاق و جدايى مى گردد. طلاق و جدايى كه آثار شومى براى زوجين، فرزندان آنها، بستگان و كل جامعه دارد، كه به برخى از اين آثار اشاره مى شود.

الف) نخستين اثر زشت طلاق شكست روحى است كه دامنگير زوج و زوجه مى شود، و گاه تا پايان عمر همراه آنهاست و عوارض نامطلوبى دارد.

ب) چنين زن و مردى در ازدواجهاى بعدى نيز با مشكلاتى مواجه مى شوند.

هنگامى كه مردِ زن طلاق داده به خواستگارى زنى مى رود، آن زن و بستگانش از خود مى پرسند: اين مرد چه صفات ناشايستى داشته كه همسر قبلى اش نتوانسته با او بسازد، و مجبور به طلاق شده است؟ چه تضمينى وجود دارد كه دوباره همان

ص: 36

مشكلات تكرار نشود، و كار ما هم منتهى به طلاق نگردد؟ و هنگامى كه زن مطلّقه (طلاق داده شده) را به مردى پيشنهاد مى دهند همين سؤالات براى او نيز مطرح مى شود. و در نتيجه هم زن و هم مرد در ازدواج بعدى خود دچار مشكل مى شوند.

ج) اگر چنين زوج هايى فرزندان مشتركى داشته باشند، آينده آنان شديداً در معرض خطر قرار خواهد گرفت، و آمار نشان مى دهد كه فرزندان طلاق غالباً به راههاى بد كشيده مى شوند، چون در فضاى مسمومى پرورش يافته، و معمولًا كينه توز، انتقام جو و بدبين هستند.

د) گاه دو فاميل بر اثر اين طلاق با هم دشمن مى شوند، و هر كدام با طرفدارى بى جا و بى مورد از يكى از زوجين، بذر كينه و عداوت را در بين فاميل خود مى پاشد. خوانندگان محترم! با الهام از اين آيه شريفه، اختلافاتى كه به وجود مى آيد را با عذرخواهى و عفو و بخشش از بين ببريد، و اجازه ندهيد رشد و نمو كند، كه اين به نفع دنيا و آخرت شماست.

3- اجناس اضافى؛(1) طبق اين تفسير، خداوند سفارش مى كند كه اجناس اضافى را حفظ نكنيد، و بسان انباردارى مباشيد كه عمرى در حفظ آن اموال تلاش و كوشش مى كند، و پس از مرگ آنها را در اختيار ورثه قرار مى دهد، تا آنها استفاده كنند و او بايد جوابگو باشد. بلكه آنچه اضافه بر نياز خود و همسر و فرزندانتان است را در راه خدا انفاق كنيد.

4- چيزهاى خوب و برگزيده (2)؛ هر چند انفاق لباسهاى دست دوم قابل استفاده نيز اشكالى ندارد، امّا انفاق واقعى آن است كه آنچه را دوست دارى و بهتر است، براى انفاق انتخاب كنى. به تعبير قرآن مجيد انسان در صورتى به مقام برّ و نيكوكارى

ص: 37

مى رسد كه از بهترين ها انفاق كند «لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ»(1) اگر انسان به هنگام انفاق بهترين اموالش را انتخاب كند نورانيّت خاصّى برايش ايجاد شده، و قلب و روحش روحانيّت عجيبى پيدا مى كند.

اولياى خدا همواره از بهترين اموالشان انفاق مى كردند، حضرت زهرا عليها السلام در شب زفاف پيراهن عروسيش را به فقيرى صدقه داده، و با پيراهن كهنه و معمولى به خانه بخت مى رود.(2)

«كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ»؛ خداوند اين گونه آياتش را براى شما بيان مى كند، تا فكرتان را به كار بيندازيد و اسير مسابقه تجمّل پرستى و ثروت اندوزى نشويد، و در بخل و ترك انفاق مسابقه ندهيد».

افرادى يافت مى شوند كه با تمسّك به اين آيات و تفكّر و انديشه در آن، توشه سفر آخرت را توسّط ديگران پيشاپيش مى فرستند. چند روز پيش شخصى نزد ما آمد و گفت: دوست دارم ثلث اموالم را كه حدود دو ميليارد و دويست ميليون تومان مى شود قبل از مرگ و با دست خود در امور خير مصرف كنم.(3) خوشا به حال چنين افرادى كه توفيق صرف مال در كارهاى خير را دارند.

ص: 38

مال دنيا ساليان درازى رابطه خويش را با يكديگر قطع كنند، و عليرغم وصيّت پدر، مادر را از خانه مسكونى بيرون كرده و آن را بين خود تقسيم نمايند، بسيار بد است.

پول و ثروت ممكن است جنون آور باشد، همان گونه كه ديوانگان ثروت در دنياى امروز فراوانند. كه به چند نمونه آن اشاره مى شود.

الف) يكى از ثروتمندان غول پيكر آمريكا- كه داراى هواپيماى اختصاصى است- در هواپيماى خود استخرى درست كرده، كه حتّى به هنگام سفر و در حال پرواز بتواند شنا كند!

ب) نمونه ديگر يكى از ثروتمندان غربى است كه نمى داند نسبت به اموالش پس از مرگ چه كند؟ در نهايت وصيّت مى كند كه تمام اموالش پس از فوت وى، به سگ و گربه مورد علاقه اش برسد!

ج) نمونه سوم، ثروتمندى به سفر رفته بود و در هتلى اقامت كرد. چند روز پس از اقامت وى، مدير هتل از او مى پرسد: تا چند روز ديگر در آن هتل اقامت خواهيد داشت؟ شخص ثروتمند از اين سؤال عصبانى و ناراحت شده و از قيمت هتل مى پرسد، سپس به مباشر خود دستور مى دهد كه قيمت هتل را طى يك فقره چك به صاحب هتل بپردازد!

اينان ديوانگان ثروتند. و اين گونه افراد هستند كه براى رسيدن به مال و ثروت حاضرند افغانستان و عراق را اشغال و حتّى نابود نمايند، بلكه دنيا را به آتش بكشند و آرامش را از مردم دنيا سلب كنند، تا جيب هاى خود را مملو از دلار نمايند.

از مباحث بالا نتيجه گرفته مى شود كه اسلام به انفاق اهميّت فوق العاده اى داده، و در مورد كيفيّت و كميّت و افرادى كه شايسته انفاق هستند سفارش كرده، كه شرح آن گذشت. و با توجّه به اهميّت فراوان انفاق و كمك به نيازمندان، لازم است مباحث بيشتر و مفصّل ترى در اين زمينه مطرح كنيم، ولى قبل از آن بيان مقدّمه اى در مورد هماهنگى قوانين تكوين و تشريع در انفاق لازم است.

ص: 39

ص: 40

حيوانى است كه در طول عمرش نمى خوابد و در طول شبانه روز مشغول كار و فعاليّت است تا شيرين ترين شيرينى ها و مفيدترين غذاها را در اختيار انسان قرار دهد. خداوند در اين زمينه مى فرمايد:

«وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِى مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتاً وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ* ثُمَّ كُلِى مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِى سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاءٌ لِّلنَّاسِ إِنَّ فِى ذَلِكَ لَآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»؛ و پروردگار تو، به زنبور عسل وحى (/ الهام غريزى نمود كه: از كوها و درختان و داربستهايى كه (مردم) مى سازند، خانه هايى برگزين. سپس از تمام ثمرات (و شيره گلها) بخور و راههايى را كه پروردگارت براى تو تعيين كرده است، به راحتى بپيما از درون (چينه دان) آنها، نوشيدنى با رنگ هاى مختلف خارج مى شود كه در آن، شفا و درمانى براى مردم است؛ به يقين در اين امر، نشانه روشنى است براى گروهى كه فكر مى كنند».(1)

بنابراين عالم هستى در حال انفاق است و قوانين اسلام نيز هماهنگ با قوانين تكوين و آفرينش است، و لذا خداوند به انسانها دستور مى دهد كه هماهنگ با عالم تكوين به نيازمندان جامعه كمك كنند.

ه) دستگاههاى داخلى بدن انسان نيز در حال انفاقند. قلب انسان با مقدار كمى خون به حيات خود ادامه مى دهد، ولى ساليان دراز تلاش نموده، و بى وقفه فعاليّت مى كند تا خون را به تمام اعضاى بدن انسان برساند.

نتيجه اين كه عالم كبير و خارج از بدن انسان، و عالم صغير و درون بدن انسان، همه در حال انفاقند، و انسان هم بايد اهل انفاق باشد، وگرنه وصله ناهمرنگ عالم خلقت است.

ص: 41

ص: 42

انفاق از منظر قرآن آن قدر مهم است كه حدّاقل تا هفتصد برابر رشد مى كند، و اگر اخلاص انفاق كننده بيشتر، و اولويتهايى كه انتخاب مى كند نيازمندتر باشند، ممكن است 1400 برابر و يا حتّى بيشتر رشد كند.

جالب اين كه رشد مذكور براى صاحب انفاق است، و منفق از نظر فضائل اخلاقى و صفات زيباى روحى مى تواند تا اين حد رشد و نمو كند.

سؤال: آيا تا كنون گندمى به وجود آمده كه هر دانه آن هفتصد دانه محصول دهد، و يا همان گونه كه متعارف است در زمينهاى پربار تا ده برابر بيشتر محصول نمى دهد، و آنچه در آيه شريفه مطرح شده يك فرضيّه بيش نيست؟

جواب: چند سال قبل درمزرعه اى در بوشهر از يك دانه گندم خوشه اى روئيد كه بيش از هزار دانه گندم داشت. بنابراين آنچه در آيه شريفه آمده يك فرضيّه نيست، بلكه مصداق خارجى هم دارد.

سؤال: آن چه در مورد فضيلت انفاق و رشد كم نظير آن در آيه شريفه ذكر شده اختصاص به دنيا دارد، يا در دنيا و آخرت هر دو چنين است؟

جواب: آيه شريفه مطلق است و آنچه از فضائل انفاق در آن آمده اختصاص به دنيا يا آخرت ندارد، بنابراين انفاق باعث خير و بركت در دنيا، و اجر و ثواب و نجات در جهان آخرت مى شود.

در روايتى از حضرت على عليه السلام آمده است كه وقتى زندگى ات پيچيده شد و مشكلات مالى پيدا كردى، با صدقه گره زندگيت را باز كن.(1)

معناى اين حديث آن است كه صدقه در دنيا مشكل گشاست، و حتّى در زمان فقر و تنگدستى مى توان به مقدار توان و امكانات موجود انفاق كرد تا خداوند متعال به لطف و كرمش گره كار را بگشايد.

ص: 43

ص: 44

كه حضرت على عليه السلام جانشين بلافصل پيامبر صلى الله عليه و آله با استفاده از دسترنج خويش، 1000 برده را آزاد كرد.(1)

«أَوْ إِطْعَامٌ فِى يَوْمٍ ذِى مَسْغَبَةٍ* يَتِيماً ذَا مَقْرَبَةٍ* أَوْ مِسْكِيناً ذَا مَتْرَبَةٍ»؛ يا غذا دادن در روز گرسنگى، يتيمى از خويشاوندان، يا مستمندى خاك نشين را»

خويشاوندان نبايد ايتام خويش را فراموش كنند؛ زيرا هنگامى كه يتيمى گريه مى كند عرش خداوند به لرزه مى افتد.(2) همان گونه كه فقرا و مساكين، كه از شدّت فقر و نياز خاك نشين شده اند نبايد فراموش شوند.

«ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ»؛ سپس از كسانى باش كه ايمان آورده و يكديگر را به شكيبايى و رحمت توصيه مى كنند».

معناى اين آيه اين است كه كمك به نيازمندان ايمان انسان را قوى مى كند. و به تعبير ديگر، انفاق به نيازمندان و كمك به مستمندان مقدّمه ايمان و سفارش به صبر و حصول رحمت و عطوفت الهى است.

بسيارى از جوانان از چگونگى سير و سلوك و برنامه هاى عرفانى سؤال مى كنند، و گاه به دنبال بعضى از شيّادان عرفان نما افتاده و از حقيقت دين دور مى شوند، در حالى كه قرآن مجيد برنامه هاى عرفانى را به خوبى بيان كرده،(3) و يكى از بهترين برنامه هاى سير و سلوك را انفاق فى سبيل اللّه معرّفى مى كند. يعنى عبادت و ذكر و تلاوت قرآن و توسّل و مانند آن همه خوب و لازم، امّا سالك بدون كمك به

ص: 45

نيازمندان به جايى نمى رسد. انفاق از يك سو مشكل مالى نيازمند را برطرف نموده و دعاى خير او را بدرقه راه انفاق كننده مى كند، و از سوى ديگر محبّت و وابستگى به مال دنيا را در دل انسان كمرنگ مى سازد. علاوه بر اين كه رحم و عطوفت انسان را پرورش داده، و از قساوت قلب مى كاهد.

ص: 46

اسلام هر چند اين روش غلط را نمى پسندد، و خود راه هاى معقول و منطقى از جمله انفاقهاى واجب و مستحب را سفارش مى كند، ولى هر كار غلطى نتيجه غلط و ناگوارى هم به دنبال دارد.

حضرت على عليه السلام در يكى از سخنان زيباى خويش در مورد مسأله مورد بحث مى فرمايد:

«حصِّنُوا امْوَالَكُمْ بِالزَّكاةِ

؛ اموال و دارايى خويش را با پرداختن زكات (و صدقات و ديگر وجوه شرعيّه) بيمه كنيد».(1)

راستى چرا افغانستان 80% ترياك دنيا را تأمين مى كند؟ چرا از زمان حضور نامشروع آمريكاييها در افغانستان كشت ترياك 30% رشد داشته است؟ بى شك يكى از عوامل مهمّ اين انحراف عظيم اقتصادى، كه مفاسد فراوانى در پى دارد، فقر و نياز مردم افغانستان است. كشورى كه ساليان درازى مورد تاخت و تاز ابرقدرتهاى شرق و غرب بوده، و بر اثر ظلم ظالمان دنيا و كشمكشهاى داخلى تبديل به ويرانه اى شده، و مردم آن به خاك سياه نشسته اند، به ناچار به سمت توليد مواد مخدّر مى روند. موادّ مخدرى كه آمريكا و آسيا و اروپا را آلوده كرده، و جوانانش را بى اراده و سست مى سازد.

نتيجه اين كه ترك انفاق ممكن است سبب هلاكت انسان گردد.

ص: 47

شبهه اى در انتساب آن به خداوند وجود ندارد. آرى قرآن مجيد خود دليل بر حقانيّت خويشتن است: «آفتاب آمد دليل آفتاب».

«الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ»؛ (همان) كسانى هستندكه به غيب (حقايقى كه ازحسّ پوشيده وپنهان است) ايمان مى آورند، و نماز را بپا مى دارند، و از تمام نعمتهايى كه به آنان روزى داده ايم انفاق مى كنند».

طبق اين آيه شريفه تقوا (يى كه معيار ارزش انسان،(1) زاد و توشه آخرت (2)، و كليد ورود به بهشت است (3) اين تقوا) سه علامت و ويژگى دارد. و انسان در صورتى متقى و پرهيزگار ناميده مى شود كه داراى اين سه نشانه باشد:

1- نشانه اعتقادى، و آن ايمان به غيب است؛ ايمان به خداوند و قيامت كه با چشم سر قابل رؤيت نيست.

2- نشانه عبادى، و آن انجام عبادات و ارتباط با خداوند است.

3- نشانه مردمى، و آن انفاق فى سبيل اللّه و كمك به نيازمندان از آنچه خداوند به وى داده است؛ اعمّ از مال و ثروت، مقام، آبرو، اعتبار، علم و دانش، عفو و بخشش، و خلاصه هر آن چه خداوند روزيش كرده است.

از آيات چهارگانه اى كه گذشت، و شرح و تفسير مختصرى كه براى آن بيان كرديم، اهميّت و جايگاه انفاق در اسلام روشن شد. اكنون به بررسى شرايط انفاق مى پردازيم. توجّه فرماييد:

ص: 48

ص: 49

منّت انسانها اين است كه خدمت خويش را بارها با زبان تكرار كرده، و به رخ طرف مقابل كشيده، و موجب آزار و اذيّت وى مى شود، و اين كار زشتى است. خلاصه اين كه شرط اوّل انفاق آن است كه همراه منّت نباشد.

ص: 50

قرآن مجيد آن عذرخواهى (قولٌ معروفٌ) را، از اين انفاق همراه با ايذا و اذيّت بهتر مى داند. چون هر چند نياز نيازمند با عذرخواهى برطرف نمى شود، ولى آبرويش حفظ مى گردد، و حفظ آبروى مسلمان بسيار مهم است. سرّ اين كه غيبت كردن اين قدر زشت و منفور است، آن است كه آبروى شخص غيبت شونده در معرض خطر قرار مى گيرد. و حفظ آبرو براى بعضى از مردم از حفظ جان مهمتر است. حاضر است بميرد ولى آبرويش حفظ شود.

ص: 51

را بشويد) و آن را صاف (و خالى از خاك و بذر) رها كند. آنها از كارى كه انجام داده اند، چيزى به دست نمى آورند؛ و خداوند گروه كافران را هدايت نمى كند».(1)

دونكته در اين آيه شريفه قابل توجّه است:

نخست اين كه در روايات آمده است كه وقتى به «يا ايّها الذين آمنوا» مى رسيد لبيّك بگوييد؛(2) يعنى تك تك مسلمانان بلكه تمام افراد بشر مخاطب آيات قرآنند و بايد به مضمون آن عمل كنند.

ديگر اين كه كار انسان رياكار پايه و ريشه و اساسى ندارد، به همين دليل بدون دوام است. مردم به زودى متوجّه رياكارى او مى شوند، و در پى آن نه در نزد خدا آبرويى خواهد داشت، و نه رويى در نزد خلق خدا.

آيه شريفه فوق تصوير گويايى از انفاق بدون قصد قربت را ارائه كرد. ولى آيه شريفه 265 سوره بقره انفاق خالصانه را به تصوير مى كشد. توجّه فرماييد:

«وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتاً مِّنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَأَتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَّمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ»؛ و (عمل) كسانى كه اموال خود را براى خشنودى خدا، و پايدار ساختن (فضايل انسانى در) روح خود، انفاق مى كنند، همچون باغى است كه در نقطه بلندى باشد، و بارانهاى درشت به آن برسد، و ميوه خود را دو چندان دهد و اگر باران درشت به آن نرسد، بارانى نرم به آن مى رسد. (و در هر حال، شاداب و باطراوت است) و خداوند به آن چه انجام مى دهد بيناست».

طبق اين آيه شريفه خلوص در انفاق، فضائل اخلاقى درون وجود انسان را پابرجا، و بخل و دنياپرستى را دور، و سخاوت را ثابت و پابرجا مى كند. آرى، هر

ص: 52

كارى بايد براى رضاى خدا باشد تا ثمربخش باشد، و فضائل اخلاقى را در انسان پرورش دهد. افرادى كه براى رضاى خدا كار مى كنند آثار آنها ماندگار و پرجاذبه است. مساجد پررونق، كتابهاى پرخواننده، مدارسى كه شخصيتهاى مهمّى را تحويل جامعه داده، همه نشان از اخلاص بانيان آن دارد، و به همان نسبت كه اخلاص بانيان بيشتر است، آثار آنها ماندگارتر و پرجاذبه تر خواهد بود.

ص: 53

حظّ و بهره اى نمى برند».(1)

آنچه مهم است اين كه در كنار توجّه و عنايت به جسم عبادات، به روح آن هم توجّه كنيم. زيرا هم آنان كه فقط به جسم عبادات توجّه مى كنند و از روح آن غافلند در خطا و اشتباهند، و هم آنان كه توجّهى به جسم عبادات ندارند، و به خيال خود فقط به روح عبادت نظر دارند، راه خطا و اشتباه را در پيش گرفته اند. جسم حج، احرام، وقوف در عرفات و مشعر، اعمال منى، طواف، سعى، حلق، تقصير و مانند آن است، امّا روحش آن است كه حاجى وقتى از مكّه باز مى گردد آدم تازه اى شده باشد، نه اين كه پول زيادى همراه خود ببرد و مقدارى وسائل نامرغوب ساخت چين و آمريكا و اسرائيل همراه خويش بياورد. آرى روح حج آن است كه تحوّلى در روح انسان ايجاد شود، آثار رسول خدا صلى الله عليه و آله را ببيند. تاريخ زنده اسلام را در مكّه و مدينه مطالعه كند، و با يك سير روحانى، به دل تاريخ اسلام و زمان پيامبر خدا در صدر اسلام سفر كند، و با چشم دل ببيند كه چگونه پيامبر صلى الله عليه و آله تنها با خديجه عليها السلام و حضرت على عليه السلام در مقابل ديدگان مشركان و دشمنان اسلام در برابر ذات لايزال حضرت حق به نماز مى ايستاد، و جز به رضايت پروردگار به هيچ چيز نمى انديشيد.

افسوس كه وهّابى هاى خشك و متعصّب و بى فكر، بسيارى از آثار تاريخى مكّه و مدينه را از بين برده، و در فكر تخريب آثار باقيمانده هستند.

يكى از مشكلات اساسى دنياى اسلام، كه علماى اسلام بايد درباره آن فكرى كنند، اين است كه آثار اسلامى در مكّه و مدينه در اختيار عدّه اى انسانهاى منحرف و داراى اشتباهات فراوان افتاده است؛ كسانى كه تا كنون ضربات فراوانى در سراسر دنيا به اسلام وارد كرده اند.

ص: 54

انفاق هم جسمى دارد و روحى؛ جسم انفاق كمكهاى مادّى و غير مادّى انسانهاى توانگر به نيازمندان است. امّا روح آن، اخلاص و قصد تقرّب است.

سؤال: شما به نيّت مردم چه كار داريد. فلان شخص خيّر مدرسه، يا مسجد، يا حسينيّه، يا بيمارستانى ساخته است. چه تفاوتى دارد كه نيّتش خودنمايى بوده يا نزديكى به خدا؟

جواب: بين كسى كه بيمارستانى را به قصد رضاى خدا و براى خدمت به محرومان ساخته، با كسى كه چنين كارى را به قصد ريا و خودنمايى انجام داده تفاوت بسيارى وجود دارد. آن، به دنبال تقرّب الى اللّه و كمتر كردن فاصله خويش با خداست. و اين، در پى سوء استفاده و به رخ ديگران كشيدن است. تفاوت بين كسى كه براى رضاى خدا مكانى را مى سازد، و يا به منطقه محرومى سفر مى كند، با شخصى كه كارى مى كند و به جايى مى رود كه مردم بيشتر به او احسن و آفرين بگويند بر كسى مخفى و پنهان نيست.

مهندس يا بنّاى رياكار فقط به فكر زمان حال خويشتن است كه بنايى را تحويل داده، و پولى گرفته، و به شهرتى برسد، هر چند در فاصله كوتاهى خراب شود، و خسارات مالى و جانى به دنبال داشته باشد، امّا آن كس كه براى رضاى خدا كار مى كند به آينده كار خود نيز مى انديشد. در زلزله بم اين دو نوع طرز تفكّر ثمراتش را نشان داد. چه بسيار اداراتى كه به صورت پيمانكارى ساخته شده بود و چون سازندگان آن تنها به فكر پول بيشتر بودند و استحكام كافى نداشت، خراب شد، امّا مسجد جامع شهر كه با قصد قربت و خلوص نيّت ساخته شده بود خراب نشد.

بنابراين خلوص و ريا در عمل نيز تأثير مى گذارد و اثر آن فقط در نيّت نيست.

ص: 55

الى اللّه است، كمش بسيار و اندكش بى شمار است. نمونه هاى فراوانى در تاريخ اسلام و ساير اديان سراغ داريم كه كار كوچك مخلصانه اى منشأ خيرات كثير و فراوانى شده است.

حضرت موسى عليه السلام پس از حوادث خاصّى كه برايش رخ داد و تحت تعقيب فرعونيان قرار گرفت، براى حفظ جانش مجبور به ترك مصر و سفر به سوى كشور مدين شد. او در حالى از دست مأموران طاغوت مى گريخت كه نه توشه سفرى داشت، و نه كسى را در مدين مى شناخت. امّا هنگامى كه به مدين رسيد براى رضاى خدا گام كوچكى برداشت كه تحوّل بزرگى در زندگيش ايجاد كرد. خسته و كوفته در سايه درختى نشسته بود و صحنه آبيارى گوسفندان را تماشا مى كرد، و همزمان با خداى خويش راز و نياز مى نمود. بناگاه متوجّه شد كه در ميان شبان ها، دو دختر هستند كه چوپانهاى پسر نوبتى به آنها براى سيراب كردن گوسفندانشان نمى دهند. نزديك آن چاه آمد و به چوپانها اعتراض كرد: چرا نوبت اين دختران را مراعات نمى كنيد؟ آنها به كنارى رفتند تا موسى عليه السلام دلوى كه بايد چند نفر از چاه مى كشيدند، به تنهايى پر از آب كند و از چاه بيرون بكشد. او با استعانت از پروردگار اين كار را انجام داد، و گوسفندان آن دختران را سيراب كرد، و به سايه درخت بازگشت و خطاب به پروردگارش عرض كرد:

«رَبِّ إِنِّى لِمَا أَنزَلْتَ إِلَىَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ»؛ پروردگارا! به هر خير و نيكى كه تو بر من فرو فرستى، نيازمندم».(1)

دختران شعيب كه زودتر از همه روز به خانه بازگشتند داستان را براى پدر بازگو كردند و حضرت شعيب عليه السلام يكى از دختران را به دنبال حضرت موسى عليه السلام فرستاد، و او را به خانه اش دعوت كرد، و در نهايت حضرت موسى عليه السلام صاحب زندگى و

ص: 56

همسر و مال و ثروت شد، و علاوه بر آن در دامان يك پيامبر عظيم الشأن دوران تربيت نبوّت و پيامبرى را پشت سر گذاشت. آرى سيراب كردن تعدادى گوسفند براى رضاى خدا، اين همه خير و بركات دارد.

نمونه ديگر داستان طوعه است. نماينده امام حسين عليه السلام حضرت مسلم بن عقيل پس از عهدشكنى عهدشكنانى كه با وى بيعت كرده بودند، غريب و تنها در ميان كوچه هاى كوفه به دنبال سرپناهى مى گشت. طوعه كه فرزند ناخلفى داشت و تا ديروقت به خانه باز نگشته بود مرتّب به در حياط منزل مى آمد تا شايد خبرى از پسرش بيابد. هنگامى كه براى بار چندم در حياط را باز كرد تا به كوچه سركى بكشد، مرد غريبى كه بر ديوار خانه آنها تكيه زده بود توجّهش را جلب كرد. پس از پرس و جو متوجّه شد او مسلم بن عقيل نماينده امام زمانش حضرت حسين بن على عليهما السلام است. حضرت را به خانه دعوت كرد، و يك شب از او پذيرايى نمود. در كوفه اشراف فراوان و ثروتمندان زيادى بودند كه گذشت زمان نام همه آنها را از خاطره ها برد، ولى نام اين زن در كنار نام امام حسين عليه السلام در تاريخ كربلا جاودانه شد، چون يك شب با نيّت خالص از نماينده امام حسين عليه السلام پذيرايى كرد. نتيجه اين كه كار خير همراه با اخلاص، كوچكش هم بزرگ و اندكش نيز فراوان است.

ص: 57

جمعيّت حمايت از زندانيان كه بر اثر ورشكستگى، يا مهريّه هاى سنگين، يا تصادفات غير عمد، و مانند آن راهى زندان مى شوند. و همسر و فرزندان آنها بدون نفقه و خرجى در جامعه رها مى شوند.

2- جمعيّت حمايت از ايتام و كودكانى، كه سرپرست خود را از دست داده اند.

3- جمعيّت حمايت از بيماران كليوى، كه هزينه سنگين دارو و درمان را تحمّل مى كنند.

4- گروههايى كه براى تهيّه جهيزيّه دختران نيازمند فعاليّت مى كنند.

5- گروههايى كه عهده دار ساخت و تجهيز مساجد و مدارس و حمام ها و حسينيّه ها در مناطق محروم فاقد اين بناها هستند.

6- كمك به بدهكارانى كه آبرويشان در خطر است، و طلبكاران آسايش را از آنها سلب كرده اند. و لازم است گروههايى تشكيل شود. از جمله:

الف) گروهى كه عهده دار هزينه هاى لازم و ضرورى تحصيلات افراد باهوش و درس خوان خانواده هاى فقير شوند كه براثر فقر ونياز مجبور به ترك تحصيل مى شوند.

ب) گروهى عهده دار حلّ معضل مسكن شوند، و شاخ اين غول وحشتناك را بشكنند.

ج) گروهى عهده دار كمك به پسران جوان نيازمند ازدواج شوند، جوانانى كه سن ازدواج آنها فرا رسيده ولى ضعف امكانات مالى اجازه ازدواج را به آنها نمى دهد.

و گروههاى ديگر در مورد ساير نيازهاى جامعه.

اميدواريم كه بتوانيم از فيض انفاق فى سبيل اللّه هم به صورت فردى و هم به شكل گروهى با اخلاص هر چه تمامتر بهره مند شويم، تا بلاها از كشور و مردم ما دفع شود.

***

ص: 58

ص: 59

ص: 60

برگردد، و در حال كفر بميرد تمام اعمال (نيك گذشته) او، در دنيا و آخرت بر باد مى رود؛ و چنين كسانى اهل دوزخند؛ و جاودانه در آن خواهند بود».

ص: 61

(و عدد چهار ماه، به پندارشان تكميل گردد)؛ و به اين ترتيب، آنچه را خدا حرام كرده، حلال بشمرند. اعمال زشتشان در نظرشان زيبا جلوه داده شده؛ و خداوند جمعيّت كافران را هدايت نمى كند».

متأسّفانه آدم هاى هواپرست هنگام مواجهه با موانع قانونى سعى مى كنند به گونه اى قانون را دور زده، و به اميال نفسانى خود برسند.

ص: 62

همچون عمّار ياسر را شكنجه مى كردند. پدر و مادر عمّار را آن قدر شكنجه نمودند كه به شهادت آن بزرگواران منتهى شد. طبق اين تفسير، اگر مسلمانان در ماههاى حرام دست از جنگ بكشند، در حالى كه مشركان به شكنجه مسلمانان ادامه مى دهند كار صحيحى نيست.

2- ناامنى معناى ديگر فتنه در آيات قرآن مجيد است؛ ناامنى از جنگ تمام عيار بدتر است، زيرا جنگ حساب و كتاب دارد، امّا ناامنى حساب و كتابى ندارد.

تروريستها اتومبيلى را پر از موادّ مخدّر نموده آن را در بازار مسلمانان منفجر مى كنند، كه در نتيجه بچه و بزرگ، زن و مرد، شيعه و سنّى بيمار و سالم، همگى كشته مى شوند.

ص: 63

مورد جنگ و صلح» با استفاده از آيات قرآن هر چند بصورت كوتاه و فشرده بدانيم.

و اين بحث به دو علّت ضرورت دارد:

1- غربى ها، مخصوصاً ارباب كليسا و سردمداران مسيحيّت، براى دور نگه داشتن مردم از اسلام، و به خاطر ترس از جذب شدن مردم به آيين مشحون از رحمت و عاطفه اسلام، همواره به دروغ تبليغ مى كنند كه: «اسلام دين جنگ و خشونت است، و در سايه شمشير پيشرفت كرده است!» در حالى كه با استفاده از آيات قرآن خلاف اين مطلب را ثابت خواهيم كرد. كشورهاى بزرگ اسلامى مانند اندونزى و مالزى و ديگر كشورهاى اسلامى شرق آسيا در حالى به اسلام گرويدند كه پاى يك سرباز اسلام به آنجا نرسيد، بلكه با دريافت معارف قوى دين اسلام با آغوش باز آن را پذيرفتند. خلاصه اين كه: براى خنثى كردن اين تبليغات مسموم و دروغين، لازم است ديدگاه اسلام را با استفاده از متون اوّليه دينى در مورد جنگ و صلح بيان كنيم.

2- افكار و اعمال و روش غلط و ناصحيح برخى از مسلمانان، و به تعبير صحيح مسلمان نماها، ما را به سوى اين بحث سوق مى دهد. آرى كارهاى خلاف و افكار غلط وهّابى هاى سلفى متعصّب، كه اسلام را دين خشونت و جنگ معرّفى كرده، ضرورت اين بحث را بيش از پيش روشن مى سازد. ضربه اى كه اين گروه نادان و متحجّر به اسلام زده اند در تمام طول تاريخ اسلام بى سابقه است. اسلام مى گويد اگر حتّى با كفّار مى جنگيد در ماههاى حرام از جنگ دست بكشيد. آيا ترورهاى وهّابى ها در عراق آتش بس دارد؟ آيا آنها براى قطع خونريزى مسلمانان حرمت ماههاى حرام را نگه داشته اند؟!

مطابق نكته اوّل، تبليغات دشمن ضرورت بحث از ديدگاه اسلام پيرامون جنگ و صلح را روشن مى سازد و نكته دوم اعمال و كردار گروه اندكى از مسلمان نماها اين مطلب را ضرورى مى كند.

ص: 64

ص: 65

ارتباط جمعى دنيا در دست يهوديان است، و آنها به هر شكلى كه مايل باشند اخبار و حوادث دنيا را منتشر يا تحليل مى كنند. اگر مسلمانان جهان، كه 14 جمعيّت دنيا را تشكيل مى دهند، وسايل ارتباط جمعى قوى و فراگيرى در اختيار داشتند، و حقايق دين اسلام از جمله آيات مورد بحث را به گوش جهانيان مى رساندند، بى شك تبليغات مسموم و دروغين دشمن خنثى مى شد.

آرى، عدم اتّحاد و همدلى، نشناختن دوست و دشمن، و نداشتن وسايل ارتباط جمعى قوى و فراگير، سه مشكل اساسى مسلمانان است.

ص: 66

ص: 67

كشور مى كنند؛ سپس در پوشش اين شعار دروغين به آن كشور حمله كرده و آن را اشغال مى كنند، و در حقيقت به اهداف مورد نظر مى انديشند.

ص: 68

يهوديان به وسيله نازى ها قتل عام شدند، يا بخواهد در اين زمينه تحقيق و سخنرانى نمايد، يا مقاله اى بنويسد، او را ترور كرده، و يا به زندان مى افكنند. اين چه آزادى است كه با مردم دنيا بدين شكل برخورد مى شود؟

اين اهداف جنگ در دنياى امروز است كه در زير پوشش هاى حقوق بشر و دموكراسى و آزادى هر از چندى در گوشه اى از جهان شعله ور مى گردد.

ص: 69

كرد، تا اين كه مسلمانان مجبور به هجرت شدند. در مدينه خداوند به مسلمانانى كه مورد ظلم و ستم قرار گرفته بودند اجازه داد از خود دفاع كنند. آيات متعدّدى در مورد دفاع در مدينه نازل شد، كه به چند نمونه آن اشاره مى كنيم:

1- خداوند متعال در آيه 39 سوره حج، كه به اعتقاد جمعى از مفسّران اوّلين آيه اى است كه در مورد جهاد نازل شده،(1) مى فرمايد:

«أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ»؛ به كسانى كه جنگ بر آنان تحميل گرديده، اجازه جهاد داده شده است؛ چرا كه مورد ستم قرار گرفته اند؛ و به يقين خدا بر يارى آنها تواناست».

اين آيه شريفه صراحت در جنگ دفاعى دارد، و به مظلومين اجازه مى دهد در مقابل ظلم ظالمين از خود دفاع كنند. كسانى كه مى گويند: «اسلام با زور شمشير پيشرفت كرده است» چه جوابى در مقابل اين آيات دارند؟

2- دومين آيه اى كه دلالت بر ادّعاى ما دارد، و به اعتقاد برخى از مفسّران اوّلين آيه اى است كه در مورد جهاد دفاعى نازل شده،(2) آيه شريفه 190 سوره بقره است.

به اين آيه توجّه كنيد:

«وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَايُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ»؛ و در راه خدا، با كسانى كه با شما مى جنگند نبرد كنيد؛ و از حدّ تجاوز نكنيد، كه خدا متجاوزان را دوست ندارد».

اين آيه شريفه به صراحت مى گويد: «اگر به شما حمله كردند با آنها بجنگيد و از خود دفاع كنيد، و در عين حال در موقع جنگِ دفاعى افراط نكنيد».

آرى، از ديدگاه اسلام به هنگام نبرد، زنها، بچّه ها، پيرمردها، حيوانات، درختان و

ص: 70

آب آشاميدنى دشمن در امانند، و استفاده از سلاحهاى كشتار جمعى ممنوع است.

اين كه ما به دنبال سلاح اتمى نيستيم و آن را حرام مى دانيم، ريشه در عقايد دينى ما دارد؛ سلاح اتمى بى گناه و باگناه، زن و مرد، بيمار و سالم، بزرگ و كوچك، همه را مى كشد، و اسلامى كه اجازه جلوگيرى از آب آشاميدنى دشمن را نمى دهد، چگونه اجازه ساخت سلاح اتمى مى دهد؟!

دنياى امروز براى جنگ حساب باز كرده است، غربيهاى طرفدار جنگ و نابودى انسانها خود را متمدّن مى دانند، و اسلام را متعلّق به گذشته. آيا برنامه هاى اسلام درباره جنگ با فطرت انسان هماهنگ تر است، يا برنامه هاى غير انسانى آنها، كه بر اثر بمباران اتمى هيروشيما و ناكازاكى هزاران نفر را در اين دو شهر به خاك و خون كشيده، و افراد زيادى را مجروح كردند كه هنوز از آثار آن رنج مى برند؟!

3- آيه 13 سوره توبه از ديگر آياتى است كه صراحت در جهاد دفاعى دارد:

«أَلَا تُقَاتِلُونَ قَوْماً نَّكَثُوا أَيْمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُمْ بَدَءُوكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ»؛ آيا با گروهى كه پيمانهاى خود را شكستند، و تصميم به اخراج پيامبر گرفتند، پيكار نمى كنيد؟! در حالى كه نخستين بار، آنها (پيكار با شما را) آغاز كردند؛ آيا از آنها مى ترسيد؟! با اين كه اگر ايمان داريد خداوند سزاوارتر است كه از او بترسيد».

طبق اين آيه شريفه مسلمانان مأمور جنگ با كسانى شدند كه آغازگر جنگ بودند، و پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و مؤمنين را از شهر و ديار خود بيرون رانده، و در مورد ترك مخاصمه به عهد و پيمان خويش وفادار نماندند. آيا در هيچ دين و مذهب و عقل و منطقى چنين جنگى نامشروع است!؟

بله، يك گروه در جهان يافت مى شود كه جنگ و جهاد را به هيچ وجه- حتّى از نوع دفاعيش- قبول ندارد، و آن فرقه ضالّه بهائيت است. آنان دو اصل اساسى دارند

ص: 71

كه همه اعضاى فرقه ضالّه به آن معتقد و پايبند هستند:

1- عدم مداخله در سياست 2- ترك جنگ و جهاد. و اساساً فلسفه وجودى اين فرقه گمراهِ گمراه كننده همين مطلب است. زيرا استعمارگران با اسلام سياسى و جهادى نمى توانند كنار بيايند، و آن را مانع منافع و مطامع خويش مى بينند، لذا مذهبى ساختند كه نه كارى با سياست داشته باشد و نه به سراغ جهاد برود. اخيراً آمريكائيها به بعضى از كشورهاى اسلامى منطقه فشار آورده اند كه بايد سه دسته از آيات قرآن را از كتابهاى درسى دانش آموزانشان حذف كنند: 1- آيات مربوط به جهاد 2- آيات مربوط به شهادت 3- آياتى كه در مذمّت و نكوهش يهوديان سخن مى گويد! و اين سفارشات براى مسلمانان پيام دارد. و آن اين كه: هر چه بيشتر روى اين گروه از آيات كار كرده، و فرزندانشان را بيش از پيش با آن آشنا كنند.

اسلام به مسلمانان دستور مى دهد كه در مقابل ظلمِ ظالمان سكوت ننموده، بلكه بر عليه ظالمان قيام كنند، و اگر نفرات آنها كم بود از كمى نفرات نترسند كه خداوند به آنها كمك مى كند.

حزب اللّه لبنان با نفرات كم بر لشكر تا دندان مسلّح اسرائيل پيروز شد، چون بر خداوند توكّل كرد و خداوند به آنها كمك كرد.

ملّت رشيد و شجاع ايران در مقابل ارتش عراق، كه تمام قدرتهاى منطقه و جهان از آن حمايت مى كردند، با توكّل بر خداوند و استعانت از ذات پاكش پيروز شد.

4- آيه 90 سوره شريفه نساء از ديگر آياتى است كه جهاد دفاعى را تأييد مى كند، توجّه فرماييد:

«فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ وَأَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا»؛ پس اگر از شما كناره گيرى كرده و با شما پيكار ننمودند، (بلكه) پيشنهاد صلح كردند، خداوند براى شما راهى براى تعرض بر آنان قرار نداده است».

ص: 72

اين آيه شريفه جنگ را تا زمانى كه دشمن به جنگ ادامه مى دهد مجاز مى شمارد. بنابراين، به محض اين كه دشمن سلاح را زمين بگذارد مسلمانان نيز موظّفند دست از جنگ كشيده، و آتش بس را بپذيرند. اگر اسلام در سايه شمشير پيشرفت مى كرد، نبايد داراى چنين معارف بلندى باشد.

حضرت على عليه السلام خطاب به مالك اشتر مى فرمايد: «دست صلحى كه به سوى تو دراز مى شود پذيرا باش، اما احتياط را از دست مده، مبادا دشمن با پيشنهاد صلح قصد تجديد قوا و حمله مجدّد را داشته باشد».(1)

5- آيه 8 و 9 سوره ممتحنه از ديگر آياتى است كه به روشنى دلالت بر جهاد دفاعى مى كند:

«لَّا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِى الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِّنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ* إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِى الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِّنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ»؛ خدا شما را از نيكى كردن و رعايت عدالت نسبت به كسانى كه در امر دين با شما پيكار نكردند و از خانه و ديارتان بيرون نراندند نهى نمى كند؛ چرا كه خداوند عدالت پيشگان را دوست دارد. خداوند شما را تنها از دوستى و رابطه با كسانى نهى مى كند كه در امر دين با شما پيكار كردند و شما را از خانه هايتان بيرون راندند، و (كسانى كه) به بيرون راندن شما كمك كردند، و هر كس با آنان رابطه دوستى داشته باشد ستمگر است».

ما به اين آيه شريفه در فقه استدلال كرده ايم كه تنها كفّار ذمّى مورد احترام نيستند، بلكه تمام اقسام كفّار، غير از كفّار حربى، مورد احترامند.

طبق اين آيه شريفه، ما مسلمانان نه تنها حق جنگيدن با كشورها و دولتهايى كه با

ص: 73

ما نمى جنگند را نداريم، بلكه مى توانيم با آنها روابط دوستانه داشته باشيم. و قطع رابطه دوستى تنها با دولتهايى است كه در حال جنگ با مسلمانان بوده، و آنها را از خانه و كاشانه خود آواره كردند.

به مقتضاى آيات مذكور هيچ كشور اسلامى نبايد با آمريكا و اسرائيل، كه دامانشان به خون مسلمانان آلوده است، رابطه داشته باشند. مگر اسرائيل با كمك و پشتيبانى آمريكا مسلمانان فلسطين را از وطنشان آواره نكرده است؟ پس چگونه برخى از دولتهاى اسلامى دست دوستى به سوى اين دولت غاصب دراز كرده اند؟!

6- خداوند متعال در آيه 60 سوره انفال مى فرمايد:

«وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِّنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِّبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَاتَعْلَمُونَهُمْ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنفِقُوا مِنْ شَىْ ءٍ فِى سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَاتُظْلَمُونَ»؛ براى مقابله با آنها (/ دشمنان هر چه در توان داريد از نيرو و از اسبهاى ورزيده آماده سازيد؛ تا به وسيله آن، دشمن خدا و دشمن (شناخته شده) خويش را بترسانيد! و دشمنان ديگرى غير از اينها كه شما آنها را (به علت نفاقشان) نمى شناسيد و خدا آنها را مى شناسد. و هر چه در راه خدا (و تقويت اسلام) انفاق كنيد، بى كم و كاست به شما بازگردانده مى شود، و به شما ستم نخواهد شد».

در اين آيه شريفه نسبت به سه نكته مهم تأكيد شده است:

الف) آمادگى با تمام توان و قوا

خداوند متعال در اين آيه شريفه ما را موظّف ساخته كه براى دفاع از كيان اسلام و مسلمين از تمام قوا استفاده كنيم. تعبير به «قوّه» كه در آيه شريفه آمده، مفهوم بسيار وسيع و گسترده اى دارد. بعضى تصوّر مى كنند كه قوّه تنها به معناى سلاحهاى

ص: 74

مختلف جنگى است (البتّه غير از سلاحهاى كشتار جمعى كه از نظر اسلام تحريم شده است). ولى مفهوم قوّه وسيع تر است، و منحصر به آن چه گفته شد نمى باشد.

شاهد اين ادّعا حديثى از امام صادق عليه السلام است كه در تفسير آيه فوق در كتاب من لا يحضره الفقيه آمده، كه فرمود: «وَمِنها الْخِضاب»(1) يعنى اگر موى سر و صورت افسران و سربازان لشكر اسلام سفيد شده، آن را خضاب و رنگ كنند و خود را جوان نشان دهند، تا ابهت بيشترى داشته باشند. طبق اين روايت قوّه، شامل رنگ مو و هر چيزى كه دشمن را بترساند و روحيه اش را تضعيف كند مى گردد. و اين دليل بر گستردگى مفهوم واژه قوّه است.

بنابراين، استفاده از وسايل تبليغاتى و ارتباط جمعى قوى، بهره گيرى از مسائل سياسى، و ساز و كارهاى اقتصادى و امور فرهنگى و مانند آن، همه از مصاديق آيه شريفه است.

ب) سواره نظام قوى و نيرومند

خداوند متعال پس از تشويق و تحريص مسلمانان به آمادگى همه جانبه، نسبت به خصوص سواره نظام و استفاده از اسبهاى آماده و تربيت شده تأكيد مى كند. در نكته اوّل حكم عام و كلى را بيان كرد، و در نكته دوّم بر يكى از مصاديق آن كه اهمّيّت فراوانى دارد انگشت مى گذارد. اين مصداق در عصر پيامبر اسلام، اسبهاى پرورش داده شده و مخصوص ميدانهاى نبرد بوده، و در زمانهاى ديگر مانند زمان ما مصاديق ديگرى دارد، كه شامل تانكها و توپها و هواپيماها و موشكها و مانند آن مى شود.

ص: 75

ج) ترسانيدن دشمن

سوّمين نكته كه در حقيقت ثمره نكات سابق و مهم ترين نكته است، ارهاب و ترسانيدن دشمن است. يعنى مسلمانان از نظر امكانات نظامى و دفاعى در سطحى از آمادگى باشند كه ابهت و هيبت لشكر اسلام در دل دشمن ايجاد رعب و وحشت كند، به گونه اى كه حتّى فكر حمله به كشور اسلامى را از سر بيرون كند.

آيا دشمنان اسلام اين جمله را ديده اند و ما را متّهم به جنگ طلبى مى كنند؟ آرى از نظر اسلام تجهيزات نظامى و آمادگى جنگى و دفاعى در حدّ اعلا براى ايجاد جنگ و خونريزى و ويرانى و خسارت به طرف مقابل نيست، بلكه براى جلوگيرى و پيشگيرى از جنگ است. آيا هيچ عاقلى در جهان، هر چند پايبند به هيچ دين و مذهبى نباشد، اين كار را تقبيح نموده، و زشت مى شمرد؟ اسلام براى جلوگيرى از جنگ، كه ضايعات روحى، روانى، جانى و مالى فراوانى به همراه دارد، به مسلمانان سفارش مى كند كه آنچنان قوى و نيرومند باشند تا دشمن خيال حمله به آنها را هم نداشته باشد، و در عين حال عزّت و آبرو و اعتبار آنان حفظ شود.

خلاصه اين كه يكى از اهداف جنگ از منظر قرآن، دفاع از كيان اسلام و مسلمين است.

ص: 76

وَاجْعَل لَّنَا مِنْ لَّدُنْكَ نَصِيراً»؛ چرا در راه خدا، و (براى رهايى) مردان و زنان و كودكانى كه (به دست ستمگران) تضعيف شده اند، پيكار نمى كنيد؟! همان افراد (ستمديده اى) كه مى گويند: «پروردگارا! ما را از اين شهر (مكّه) كه اهلش ستمگرند، بيرون ببر (و رهايى ببخش)؛ و از سوى خود، براى ما سرپرستى قرار ده؛ و از جانب خود، يار و ياورى براى ما مقرر فرما».

با توجّه به آيه شريفه فوق، اگر ملّت سرافراز ايران شعار حمايت از ملل مظلوم فلسطين، لبنان، افغانستان، عراق، بوسنى و ديگر ملّتهاى مورد ظلم و ستم ستمگران را سر مى دهد جاى تعجّب نيست، چرا كه به مضمون آيه شريفه عمل مى كند. و بايد به نداى هر مظلومى در هر كجاى جهان- از آمريكا گرفته تا آفريقا و از اروپا گرفته تا آسيا و استراليا- لبيك گفت، و در حدّ وسع و امكانات به يارى آنها شتافت، و آنان را از چنگال ستمگران و استثمارگران نجات داد، تا جرأت تكرار ظلم را نداشته باشند. تعجّب از بعضى دولتهاى اسلامى است كه بر خلاف آيه شريفه مورد بحث نه تنها از مسلمانان تحت ظلم و ستم فلسطين حمايت نمى كنند، و آنها را از چنگال صهيونيسم اشغالگر ظالم نجات نمى دهند، بلكه با دشمنان آنها رابطه برقرار كرده، و مبادله سفير نموده، و براى برچيدن حكومت مردمى مردم مظلوم فلسطين دست در دست يهوديان ظالم مى گذارند.

خلاصه اين كه طبق آيه شريفه 75 سوره نساء، مى توان براى حمايت از مظلومان و نجات آنان از ظلم و ستم بيدادگران با ظالمان جنگيد.

حمايت از مظلوم در روايات

روايات متعدّدى در تأييد مضمون آيه مورد بحث وجود دارد، كه به چند نمونه آن اشاره مى شود:

ص: 77

1- پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمودند:

«مَنْ اخَذَ لِلْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالِمِ كانَ مَعى فى الجنّة مُصاحِباً

؛ كسى كه حقّ مظلوم را از ظالم بگيرد (چه مظلوم مسلمان باشد، و چه غير مسلمان) در بهشت با من خواهد بود».(1)

جايگاه بسيارى از انسانها در بهشت خواهد بود، ولى همه بهشتيان اين سعادت را ندارند كه در كنار پيامبر بزرگوار اسلام صلى الله عليه و آله باشند، امّا كمك كردن و يارى رساندن به مظلوم، و گرفتن حق او از ظالم، به قدرى مهم است كه انسان را در بهشت همنشين پيامبر صلى الله عليه و آله مى كند.

2- در حديث ديگرى از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم:

«مَنْ سَمِعَ رَجُلًا يُنادى يا لَلْمُسْلِمينْ فَلَمْ يُجِبْهُ فَلَيْسَ بِمُسْلِمٍ

؛ هر كس صداى مظلومى را بشنود كه از مسلمانان كمك مى طلبد، و به كمك او نشتابد مسلمان نيست».(2)

اين روايت نيز عام است و شامل غير مسلمانان نيز مى شود. بنابراين، طبق روايت فوق هر كس نداى مظلوميّت مظلومى را بشنود، و استغاثه اش به گوش او برسد، و توانايى يارى رساندن به او را داشته باشد، و به ياريش نشتابد مسلمان نيست. شما اين دستور عالى اسلام را با رفتار دنياپرستان و پول پرستان دنياى مدرن امروز مقايسه كنيد. آنها صريحاً مى گويند: «ما در جايى سرمايه گذارى مى كنيم كه منافعى داشته باشيم، اگر در بوسنى و هرزگوين صدها هزار نفر كشته شوند براى ما مهم نيست، زيرا منافعى در آن منطقه نداريم!».

آيا اسلام با اين معارف ارزشمندش جنگ طلب است، يا دنياپرستان و

ص: 78

پول پرستانى كه بوى پول در هر گوشه اى از دنيا به مشام آنها برسد حاضرند براى تصاحب پول، آن منطقه را به آتش بكشند و مردمش را آواره نمايند.

3- امام على عليه السلام خطاب به دو فرزند بزرگوارش امام حسن و حسين عليهما السلام فرمود:

«كُونا لِظَّالِمِ خَصْماً وَلِلْمَظْلُومِ عَوْناً

؛ دشمن ظالم و يار و كمك كار مظلوم باشيد».(1)

در اين روايت نيز سخنى از مسلمانان نيست، بنابراين، دفاع از مظلوم وظيفه هر مسلمانى است؛ هر چند مظلوم غير مسلمان باشد.

4- امام سجّاد عليه السلام در كتاب ارزشمند صحيفه سجاديّه، دعاى 38 مى فرمايد:

«اللَّهُمَّ انّى اعْتَذِرُ الَيْكَ مِنْ مَظْلُومٍ ظُلِمَ بِحَضْرَتى فَلَمْ انْصُرْهُ، وَمِنْ مَعْرُوفٍ اسْدِىَ الَىَّ فَلَمْ اشْكُرْهُ، وَمَنْ مُسِى ء اعْتَذَرَ الَىَّ فَلَمْ اعْذِرْهُ

؛ پروردگارا! در پيشگاه تو از سه چيز عذرخواهى نموده، و پوزش مى طلبم:

1- از مظلومى كه در حضور من مورد ظلم و ستم قرار گرفته، و ياريش نكردم.

2- از كسى كه خدمتى به من كرده، و من از او قدردانى و تشكر ننمودم.

3- و از شخص خطاكارى كه در حق من بدى كرده و عذرخواهى نمود، ولى عذر او را نپذيرفتم».(2)

اوّلًا: امام سجاد عليه السلام كمك نكردن به مظلوم، قدردانى نكردن از مُنعم، و نپذيرفتن عذر خطاكار را گناه مى شمرد، و لذا به درگاه خداوند عذر تقصير مى آورد.

ثانياً: با توجّه به اين كه او، امام معصوم است و گناه و خطا نمى كند، اين مطالب را

ص: 79

براى ما بيان مى كند، كه اگر مرتكب اين خطاها شده ايم توبه كنيم.

ثالثاً: همان گونه كه دوست داريم اگر مظلوم واقع شديم ديگران به فرياد ما برسند، و اگر به ديگران خدمت كرديم قدردان زحمات ما باشند، و اگر خطايى كرديم عذرمان را بپذيرند، بايد نسبت به ديگران نيز چنين باشيم. به مظلوم كمك كنيم، قدردان زحمات ديگران بوده، و عذر تقصيرشان را پذيرا باشيم. عجيب است كه در مظانّ اجابت دعا انتظار داريم خداوند متعال تمام گناهان و خطاهاى ما را بخشيده، و قلم عفو بر جرائم اعمالمان بكشد، امّا نسبت به خطاى ديگران، گاه سالها كينه آن را در سينه نگه مى داريم، و به هيچ وجه حاضر به بخشيدن او نيستيم.

اگر مردم اهل عفو و گذشت بودند، و در اين زمينه سخت گيرى نمى كردند، بسيارى از پرونده هاى دادگسترى مختومه مى شد.

ص: 80

صلح عادلانه برقرار سازيد؛ و عدالت پيشه كنيد كه خداوند عدالت پيشگان را دوست مى دارد. مؤمنان برادر يكديگرند، پس بين دو برادر خود صلح و آشتى برقرار سازيد و تقواى الهى پيشه كنيد، باشد تا مشمول رحمت او شويد».

نكات مهمّى از دو آيه فوق استفاده مى شود:

1- مسلمانان در برابر درگيريهاى فردى و گروهى ديگر مسلمانان تماشاگر و بى تفاوت نباشند (همان گونه كه متأسّفانه در برخى از موارد ديده مى شود) بلكه براى پايان دادن به درگيرى و برقرارى صلح بين طرفينِ درگير اقدام كنند.

2- اگر مسلمانانِ مسؤول و وظيفه شناس براى پايان دادن به درگيرى اقدام كردند، امّا يك طرف درگيرى به هيچ وجه حاضر به ترك مخاصمه و سازش نشد، بر مسلمانان لازم است با طغيان گر بجنگند، و با توسّل به زور او را وادار به ترك درگيرى و سازش كنند.

3- بعد از تسليم شدن دو طرف دعوا و اعلان آتش بس، نبايد آنها را رها كنند، بلكه لازم است تحقيق و بررسى نمايند كه منشأ نزاع چه بوده است؟ و با از بين بردن ريشه اختلاف، از درگيرى مجدّد پيشگيرى كنند.

4- اصلاح بر اساس عدالت باشد، نه اغراض شخصى و خواسته هاى نفسانى.

ص: 81

متعلّق به قبيله خود برخاست و در نتيجه، آتش جنگ بين دو قبيله شعله ور شد. آيه شريفه در مورد اين حادثه نازل شد.

خلاصه اين كه آيه شريفه مورد بحث، يكى از اهداف جنگ از ديدگاه اسلام را پايان دادن به درگيرى هاى بين مسلمانان مى داند. آيا كسانى كه ما مسلمانان را متّهم به خشونت و جنگ افروزى مى كنند، آيات فوق را مطالعه كرده اند؟ آيا مى دانستند كه تنها در دو آيه از قرآن مجيد سه بار سخن از صلح و دوستى به ميان آمده است؟

آيا ما مسلمانان به اين آيات عمل كرده ايم؟ ساليان درازى در افغانستان جنگ و خونريزى بود و طوائف مختلف مسلمانان به جان هم افتاده، همديگر را مى كشتند.

كشورهاى اسلامى براى پايان دادن به اين درگيريها چه كردند؟ اگر كشورى مثل ايران فرياد مى زد، متأسّفانه ديگر كشورها همكارى نمى كردند.

سازمان بين الملل و شوراى امنيّت نيرويى به نام حافظ صلح دارد كه گروهى از نيروهاى نظامى همه كشورها در اين مركز حضور دارند، و تا كنون خدمات خوبى كرده اند. امّا اسلام 1400 سال قبل ضرورت وجودى نيروى حافظ صلح را مطرح كرده است. حال اگر ما مسلمانان به قرآن عمل نكرده ايم كوتاهى از ماست.

در عصر ما در عراق چه خبر است؟ گروههاى مختلف به جان هم افتاده اند.

عدّه اى تماشاچى هستند و متأسّفانه عدّه اى بر خلاف سفارش قرآن آتش جنگ را شعله ورتر مى كنند! اگر آمريكا و انگليس خواهان تشديد اين درگيريها باشند و به آن كمك كنند تعجّبى نيست، چون آنها دشمنان شماره يك مسلمانانند، ولى تعجّب از مسلمانانى است كه آتش بيار معركه اند!

ص: 82

1- حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند:

«الْمُؤْمِنُ اخُو الْمُؤْمِنِ كَالْجَسَدِ الْوَاحِدِ انِ اشْتَكى شَيْئاً مَنْهُ وَجَد الَمَ ذلِكَ فى

سائِرِ الْبَدَنِ

؛ مؤمنين برادر همديگر و همچون اعضاى يك پيكرند؛ و هنگامى كه عضوى ناراحت و بيمار شود همه اعضا، آن ناراحتى را احساس مى كنند».(49)

و به قول شاعر بلندآوازه شيخ مصلح الدين سعدى شيرازى:

بنى آدم اعضاى يكديگرندكه در آفرينش ز يك گوهرند

چو عضوى به درد آورد روزگاردگر عضوها را نماند قرار

تو كز محنت ديگران بى غمى نشايد كه نامت نهند آدمى (1)

طبق اين روايت مسلمانان سراسر جهان بسان پيكر يك انسانند، اگر مسلمانى در گوشه اى از دنيا ناراحت و بيمار گردد و مشكلى برايش ايجاد شود ديگر مسلمانان بايد از آن متأثّر شده، در حلّ آن بكوشند. اگر در بم زلزله اى مى آيد و جان هزاران نفر را مى گيرد و هزاران نفر را بى خانمان مى كند، اگر سونامى عدّه زيادى از مردم شرق آسيا را در مرگ عزيزانشان عزادار و بى خانه مى كند، اگر جنگ در افغانستان و عراق و فلسطين و لبنان آسايش و آرامش را از ساكنان آن گرفته، و اگر بيمارى و خشكسالى مردم فلان كشور را تحت فشار قرار داده است، مسلمانان بايد در مقابل تمام اين حوادث عكس العمل نشان داده، و در حدّ وسع و امكاناتشان به يارى آنها بشتابند.

همان گونه كه هر زمان عضو بدن انسانى بيمار مى شود تمام بدن تب نموده، و فعاليّت خويش را دو چندان مى كند، تا آن عضو را از درد و رنج نجات دهد.

2- على عليه السلام دربستر شهادت خطاب به فرزندان عزيزش حسن وحسين عليهما السلام فرمود:

«اوصيكُما وَجَميعَ وَلَدى وَمَنْ بَلَغَهُ كِتابى بِتَقْوَى اللَّهِ وَنَظْمِ امْرِكُمْ ... وَصَلاحِ ذَاتِ

ص: 83

بَيْنَكُمْ

؛ حسن و حسين عزيزم و تمام كسانى كه اين نوشته من به آنها مى رسد! شما را به رعايت تقواى الهى و نظم و اصلاح امور مردم سفارش مى كنم».(1)

مفضل بن عمر مى گويد: «امام صادق عليه السلام بودجه اى در اختيار من گذاشت تا هر زمان شيعيانش بر سر امور مالى اختلافى داشتند از محلّ آن بودجه اختلافات آنها را حلّ و فصل كنم. دو نفر از شيعيان را مشاهده كردم كه اختلاف دارند، پس از تحقيق و پرس و جو معلوم شد كه اختلاف آنها به خاطر چهار صد درهم است. چهارصد درهم را به آنها دادم و اختلافشان برطرف شد. سپس به آنها گفتم: اين پول از محلّ بودجه اى است كه امام صادق عليه السلام به اين منظور در اختيار من نهاده است».(2)

وظيفه هر مسلمانى است كه در مقابل مشكلات ساير مسلمانان بى تفاوت نباشد، و به هر شكل ممكن در راه حلّ مشكلات آنها قدم بردارد.

4- مرحوم حاج شيخ عبّاس قمى رحمه الله در كتاب ارزشمند سفينةالبحار، واژه هجران، حديث تكان دهنده اى از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى كند. توجّه فرماييد:

«ايُّما مسْلِمَيْنِ تَهاجَرا فَمكثاً ثَلاثَةَ ايَّامٍ لَمْ يَصْطَلِحان الَّا ماتا خارِجَيْنِ عَنِ الاسْلامِ

؛ هرگاه دو مسلمان با يكديگر قهر كرده، و قهر آنها سه روز ادامه پيدا كند و صلح نكنند و در همين حال بميرند، مسلمان از دنيا نخواهند رفت». در ادامه حديث آمده است: «هر كدام پيشقدم در صلح شود روز قيامت قبل از ديگرى وارد بهشت مى شود».(3)

خوانندگان محترم! برادرانى را سراغ داريم كه به خاطر ارثيّه پدر 12 سال است كه با يكديگر قهرند، و اين براى يك مسلمان بسيار زشت و ناپسند است، مخصوصاً

ص: 84

اگر عامل قهر و هجران مسائل مادّى باشد. بى شك اصلاح ذات البين و برطرف كردن كدورت هاى مردم و آشتى دادن آنها، از مهمترين عبادتهاست. چه اشكال دارد كه براى اصلاح زن و شوهرهايى كه مدّتهاست با هم قهر كرده، و حتّى زن به خانه پدرش بازگشته، اقدام كرد؟

ص: 85

ص: 86

آنها عذاب دوزخ و عذاب آتش سوزان است!».

نتيجه اين كه يكى از معانى فتنه، شكنجه دادن است.

ب) آزمايش و امتحان؛ اين معنا از آيه شريفه 15 سوره تغابن استفاده مى شود.

توجّه فرماييد:

«إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَاللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ»؛ اموال و فرزندانتان فقط وسيله آزمايش شما هستند؛ و خداست كه پاداش عظيم نزد اوست».

در روز قيامت در مورد اموال دو سؤال مطرح مى شود:

1- از كجا به دست آورده اى؟ 2- در چه راهى مصرف كرده اى.(1)

اولاد و فرزندان هم مايه آزمايش و امتحان هستند. آيا فرزندانمان را خوب تربيت كرده ايم، يا آنها را به حال خود رها كرده و در انجام وظايفمان كوتاهى نموده ايم؟

خوشا به حال كسانى كه از اين امتحانات سربلند بيرون آيند.

ج) عذاب الهى؛ يكى ديگر از معانى فتنه عذاب الهى است. اين مطلب در آيه شريفه 25 سوره انفال آمده است. توجّه فرماييد:

«وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَاتُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ»؛ و از فتنه و مجازاتى بپرهيزيد كه تنها به ستمكاران شما نمى رسد؛ (بلكه همه را فرا مى گيرد؛ چرا كه ديگران سكوت اختيار كردند.) و بدانيد خداوند سخت كيفر است!».

طبق اين آيه شريفه عذاب الهى فقط دامنگير ظالمان نمى شود، بلكه دامن كسانى كه ظلم ظالم را تماشا كرده و به فريضه نهى از منكر عمل نكردند نيز مى شود.

ص: 87

البتّه شامل كسانى كه به وظيفه شرعى خود عمل كردند نمى شود. و اين كه گفته مى شود وقتى آتش آمد تر و خشك باهم مى سوزد صحيح نيست، زيرا با حكمت پروردگار سازگارى ندارد.

خلاصه اين كه فتنه در آيه شريفه فوق به معناى عذاب الهى است.

د) مصيبت؛ يكى ديگر از معانى فتنه مصيبت است. اين معنا در آيه شريفه 11 سوره حج آمده است؛ توجّه كنيد:

«وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ»؛ بعضى از مردم خدا را تنها با زبان مى پرستند اگر (دنيا به آنها رو كند و) خيرى به آنان برسد، حالت اطمينان پيدا مى كنند؛ امّا اگر مصيبتى براى امتحان به آنها برسد، دگرگون مى شوند.

(و به كفر رو مى آورند)؛ (به اين ترتيب) هم دنيا را از دست داده اند، و هم آخرت را؛ و اين همان خسران و زيانِ آشكار است».

اين كه در بعضى از مجالس فاتحه به صاحب عزا گفته مى شود: «آخرين غم شما باشد!» جمله بى اساسى است، و معناى آن اين است كه شما قبل از تمام بستگان و فاميل و آشنايان و دوستان و همكارانت بميرى، تا غم فقدان و مصيبت هيچ كس را نبينى! بنابراين، انسان در طول زندگى با مشكلات و مصائب متعدّدى روبه روست.

بايد با آنها بسازد كه برخى از آنها امتحان الهى است. و چنانچه محكم بايستد و تسليم مشكلات نشود، عند اللّه مأجور خواهد بود. خلاصه اين كه يكى از معانى فتنه مصيبت است.

ه) فساد كبير؛ اين مطلب در آيه 73 سوره انفال آمده است. توجّه كنيد:

«وَالَّذِينَ كَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَكُنْ فِتْنَةٌ فِى الْأَرْضِ وَفَسَادٌ كَبِيرٌ»؛ كسانى كه كافر شدند، اوليا پشتيبان يكديگرند؛ اگر (اين دستور) را انجام ندهيد فتنه

ص: 88

و فساد عظيمى در زمين روى مى دهد».

طبق اين آيه شريفه، مسلمانان بايد در مقابل فساد بايستند؛ ابتدا با زبان خوش نهى از منكر كنند، سپس از طريق فرهنگى اقدام نمايند، و اگر به هيچ وجه موفّق به دفع فساد از راههاى مسالمت آميز نشدند، بايد متوسّل به زور شده، و با دشمن بجنگند.

فتنه در آيه مورد بحث به معناى فساد كبير است. و فتنه به معناى فساد، از قتل بزرگتر و شديدتر است، همان گونه كه در آيه 191 سوره بقره «وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ» و آيه شريفه 217 سوره بقره «وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ» به اين مطلب اشاره شده است. فتنه اى كه دشمنان در عراق و افغانستان و ديگر كشورهاى اسلامى برپا كرده، و امنيّت جامعه را برهم زده اند، از كشتار و قتل خطرناك تر و شديدتر است.

ص: 89

دو گروه در مدينه ايجاد فتنه مى كردند:

1- عدّه اى از منافقين كه كار آنها پخش شايعه بود. گاه مى گفتند: «پيامبر از دنيا رفت» و گاه شايعه مى كردند كه: «دشمن به مدينه حمله، و پيامبر را دستگير كرده است».(1)

2- عدّه اى از اوباش، كه هر چند در اقليّت بودند، امّا امنيّت جامعه را برهم مى زدند. آنها براى زنان مسلمان كه جهت اقامه نماز مغرب و عشا به مسجد مى آمدند، در بازگشت از نماز ايجاد مزاحمت مى كردند، در تاريكى شب كمين كرده و مزاحم دختران و زنان مى شدند.(2) گويا تاريخ تكرار مى شود، امروزه نيز اين دو گروه دشمنان اصلى امنيّت اجتماعى هستند.

قرآن مجيد اخطار شديدى به اين دو گروه مى دهد. مى فرمايد: اگر شايعه سازان و اوباش دست از فساد و فتنه برندارند، به آنها اعلان جنگ بده، سپس آنها را از شهر اخراج كن، و آنها را هرجا يافتى به سختى به قتل برسان.

قرآن مجيد در مقابل فتنه و فساد اجتماعى برخورد شديدى كرده است؛ زيرا زندگى در چنان جامعه اى بسيار مشكل است. و لذا براى تحصيل يا حفظ امنيّت جامعه بايد هر بهايى را پرداخت. تا آنجا كه اسلام به خاطر آن اجازه جنگ با اخلال گران امنيّت اجتماعى را صادر مى كند.

ص: 90

زمانهاى گذشته شخصى فرماندار شهرى بود كه نانش را از راه فساد و فتنه تأمين مى كرد. از سوى حكومت مركزى فرمانده لايق جوانى براى نيروى انتظامى آن شهر فرستاده شد. اين افسرِ جوانِ بانشاط، با سعى و تلاش شبانه روزى فراوان، تمام فتنه جويان و مفسدان و اراذل و اوباش را دستگير و روانه زندان كرد، و امنيّت را به جامعه بازگرداند. سپس جهت ارائه گزارش نزد فرماندار شهر رفت.

فرماندار پس از آن كه گزارش او را شنيد، به جاى تقدير و تشكّر و قدردانى از زحمات او گفت: كار بسيار بدى كردى! اگر مردم در امنيّت باشند و نزاع و درگيرى و اختلاف نداشته باشند به سراغ ما نمى آيند، و در نتيجه درآمدى نخواهيم داشت! آرى برخى فتنه جويان نان فتنه گرى خود را مى خورند، به عنوان مثال در رسانه هاى جمعى خود كه تمام جهان را فرا گرفته از ايرانِ طرفدارِ صلح و خواهان روابط مسالمت آميز باهمسايگان، هيولايى درست مى كنند كه قصد اشغال كشورهاى همسايه را دارد، تا بتوانند سلاحهاى گران قيمت خود را به كشورهاى همسايه ايران بفروشند.

مسلمانان بايد بيدار باشند. و فتنه جويان و فتنه گران را بشناسند، و آنها را از صف دوستان خود خارج كنند، و با دوستان و كشورهاى اسلامى متّحد شوند، و توطئه فتنه گران را خنثى سازند.

ص: 91

چشمش پاره شده، دندانهايش ريخته، و بدنش كوفته شده، به گونه اى كه گاه آثار آن چهل پنجاه سال همراه او خواهد بود، مخصوصاً در عصر و زمان ما كه ضايعات آن بسيار شديدتر است.

طبق آنچه در تاريخ آمده در تمامى جنگهاى اسلامى زمان پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله كشته ها به هزار نفر نمى رسد، امّا از جنگ جهانى اوّل 10 ميليون كشته و 10 ميليون ناقص العضو به جاى مانده، و سوغات جنگ جهانى دوّم 30 ميليون كشته و 30 ميليون ناقص العضو بوده، و اگر خداى ناكرده جنگ جهانى سوم رخ دهد آمار تلفات از صد ميليون خواهد گذشت! آرى جنگ بلاى عجيبى است، و ضايعات جبران ناپذيرى دارد.

آنها كه مكرّر ملّتها را تهديد به جنگ مى كنند بسيار نادانند. نگاهى به كشور جنگ زده عراق بيندازيد، همه چيز به هم ريخته است، نه امنيّت نه آب آشاميدنى به مقدار لازم، نه برق كافى، و هر روز بر آمار كشته ها و مجروحان و ناقص العضوهاى آنان اضافه مى شود. به همين دليل اسلام به شدّت با جنگ مخالف و طرفدار صلح است، و تا زمانى كه جنگ بر ما مسلمانان تحميل نشود پايبند به صلح هستيم، امّا اگر متجاوزى جنگ را بر ما تحميل كند كوتاه نمى آييم و مردانه مى جنگيم.

ص: 92

تمايل به صلح نشان دهند، تو نيز از در صلح درآى، و بر خدا توكّل كن، كه او شنوا و داناست».

عرب به صلح «سلم» و «سلام» مى گويد، و لذا در قرآن مجيد- جز يك مورد- از صلح به واژه هاى مذكور تعبير شده است. ضمناً شايد معناى «وتوكل على اللّه ...» اين باشد كه در عين پذيرش صلح و زمين نهادن سلاح، توكّل بر خدا نموده، و هوش و حواست را جمع كن، تا مبادا آتش بس دشمن تله اى براى غافلگير كردن تو باشد، و بدين وسيله بر تو غالب و پيروز گردد. پس در عين حال كه صلح دشمن را مى پذيرى، مواظب توطئه هاى او نيز باش.

2- در آيه 35 سوره محمّد مى خوانيم:

«فَلَا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَأَنْتُمْ الْأَعْلَوْنَ وَاللَّهُ مَعَكُمْ وَلَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمَالَكُمْ»؛ پس هرگز سست نشويد و (از دشمنان) صلح (ذلّت بار) نطلبيد در حالى كه شما برتريد، و خداوند با شماست و هرگز از (ثواب) اعمالتان نمى كاهد».

در مورد جمله: «وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ» دو تفسير وجود دارد:

الف) هنگامى كه در آستانه پيروزى هستيد به دعوت صلح دشمن پاسخ ندهيد، همان كارى كه سپاهيان نادان حضرت على عليه السلام در جنگ صفين كردند. زمانى كه سردار قهرمان لشكر ايمان، مالك اشتر، تا نزديكى چادر فرماندهى سپاه ظلمت و تاريكى پيش رفته بود، و چيزى نمانده بود كه بساط كفر و نفاق معاويه را بر هم ريزد، آن منافقان رياكار، قرآن ها را بر سر نيزه كرده و تقاضاى صلح نمودند. عدّه اى از سپاهيان نادان حضرت على عليه السلام بر گرد حضرتش جمع شده و از او خواستند كه جنگ را متوقّف كرده، و با معاويه كه قرآن را سپر قرار داده صلح كند. حضرت به آنها گوشزد كرد كه اين صلح، دروغين و از موضع ضعف است و اكنون موقع صلح نيست، امّا آنها اصرار خود را تا آنجا پيش بردند كه اگر مالك دست از جنگ

ص: 93

برنمى داشت جان حضرت در معرض خطر قرار مى گرفت. حضرت پيكى به سراغ مالك فرستاد كه اگر مايلى مولايت را بار ديگر زنده ببينى هم اينك دست از جنگ بكش و باز گرد ... خلاصه اين كه طبق اين تفسير، زمانى كه در آستانه پيروزى هستيد پيشنهاد صلح دشمن را نپذيريد.

ب) تفسير دوم اين كه در نبرد با دشمن سست نشويد، امّا اگر دشمن در لحظات عادى جنگ (نه در آستانه پيروزى) آماده صلح شد صلح را بپذيريد.

3- خداوند متعال در آيه 94 سوره نساء مى فرمايد:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا ضَرَبْتُمْ فِى سَبِيلِ اللَّهِ فَتَبَيَّنُوا وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِناً تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَعِنْدَ اللَّهِ مَغَانِمُ كَثِيرَةٌ»؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه در راه خدا (و براى جهاد) سفر مى كنيد، تحقيق كنيد؛ و به خاطر اين كه متاع ناپايدار دنيا (و غنايمى) به دست آوريد، به كسى كه اظهار صلح و اسلام مى كند نگوييد: «مسلمان نيستى» زيرا غنيمتهاى فراوانى (براى شما) نزد خداست».

مفسّران در شأن نزول اين آيه گفته اند: پيامبر صلى الله عليه و آله جمعى از مسلمانان را به سريّه اى (1) فرستاد. لشكريان اسلام به فرمان پيامبر به سوى مقصد حركت نمودند.

در بين راه چوپانى را مشاهده كردند كه همراه گله گوسفندانش به سوى آنها مى آمد.

هنگامى كه به لشكر اسلام رسيد سلام كرد و شهادتين را بر زبان جارى ساخت. يكى از مسلمانانِ دنياپرست شمشيرش را از غلاف كشيد و آن تازه مسلمان را كشت، و اموال و گوسفندانش را به غنيمت گرفت!(2) آيه شريفه فوق نازل شد كه: چرا به كسى كه نداى صلح مى دهد پاسخ مثبت نمى دهيد، و براى تصاحب اموالش او را

ص: 94

مى كشيد؟ شما موظّفيد نداى صلح هر انسانى را بپذيريد.

4- آيه شريفه 25 سوره يونس از ديگر آياتى است كه در مورد صلح سخن مى گويد. به اين آيه توجّه فرماييد:

«وَاللَّهُ يَدْعُوا إِلَى دَارِ السَّلَامِ وَيَهْدِى مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ»؛ و خداوند به سراى صلح و آرامش دعوت مى كند؛ و هر كس را بخواهد (و شايسته ببيند)، به راه راست هدايت مى نمايد».

مرحوم طبرسى در مجمع البيان براى دارالسلام دو تفسير نقل كرده است:

الف) دارالسلام به معناى بهشت است، زيرا در آنجا جز صلح و صفا و آشتى و محبّت چيز ديگرى نيست. در آنجا نه حسدى، نه كينه اى، نه چشم و همچشمى، نه رقابتى، نه دروغ و تهمتى، نه دشنام و غيبتى، و نه صفات رذيله ديگر وجود دارد، بلكه تحيّت آنها سلام است، و لهذا دارالسلام ناميده شده است.

ب) دارالسلام در مورد دنياست؛ خداوند به شهر و كشور و دنيايى دعوت مى كند كه فقط در آن صلح و سلام باشد.

اساساً اسلام را به آن جهت اسلام گفته اند كه حالت تسليم و صلح و صفا دارد.

سلامى هم كه مسلمانان به يكديگر مى كنند پيام صلح و دوستى است.(1)

امام حسن مجتبى عليه السلام وقتى مى بيند كه جنگ در آن شرايط خاص نتيجه اى جز خون ريزى ندارد، و دشمن از يك سو سران قبايل را خريده و از سوى ديگر كيسه هاى زر چشم برخى از فرماندهان را كور كرده، و به معاويه نامه نوشته اند كه حاضريم امام حسن عليه السلام را دست بسته تحويل تو دهيم، چاره اى جز صلح نمى بيند.

آرى همان كسانى كه نسبت به على عليه السلام بى وفايى كردند، به امام حسن عليه السلام هم پشت كرده، و در مقابل امام حسين عليه السلام شمشير كشيدند.

ص: 95

مرحوم علّامه مجلسى رحمه الله علّت صلح را از زبان امام حسن عليه السلام چنين بيان مى كند:

«فَتَرَكْتُهُ لِصَلاحِ الْامَّةِ وَحِقْنِ دِمائِها

؛ صلح من با معاويه فقط به خاطر حفظ خون مسلمانان بود».(1)

هر چند پس از برقرارى صلح زخم زبانها به امام زدند، و حتّى نامردى مردمى كه امام را مجبور به صلح نمودند به اشكال مختلف به امام اعتراض مى كردند، و لذا امام مجتبى عليه السلام سالهاى دردناكى را پشت سر گذاشت، ولى صلح آن حضرت اثر عميقى در مردم گذاشت، و زمينه ساز نهضت عاشورا و قيامهاى پس از آن شد، و سرانجام منتهى به سقوط حكومت بنى اميّه گرديد.

ص: 96

قرآن به اين مطلب اشاره شده كه: آنچه مربوط به حكومت و رهبرى است جدا شود، و آنچه مربوط به رزمندگان است در ميان آن ها تقسيم گردد،(1) و هر كس به آن چه حقّ اوست برسد، و در غنيمت خيانت نشود.

2- رزمندگان اسلام گذشته از غنائم جنگى، در ساير امور هم به يكديگر خيانت نكنند.

3- رزمندگان نه تنها نسبت به همرزمان خويش، بلكه نسبت به دشمنانشان هم خيانت نكنند، و با آنها جوانمردانه بجنگند.

«وَلاتُمَثلوا

» پس از اين كه دشمن را از پاى درآورديد، بر پيكر بى جان او هجوم نبريد، و آن را مُثله (قطعه قطعه) نكنيد.

در برخى از روايات به نقل از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله آمده است كه حتّى اگر سگ درنده اى به شما حمله كرد، و آن را از پاى درآورديد، پس از كشتنش حق قطعه قطعه نمودن پيكرش را نداريد.(2)

«وَلاتَغْدِرُوا

» اهل مكر و فريب و غدر و پيمان شكنى نباشيد. اگر با دشمن از در صلح وارد شديد، و با او پيمان آتش بس امضا كرديد، عهد و پيمانتان را محترم بشمريد، و آن را زير پا ننهيد. مسلمان كسى است كه حتّى نسبت به عهد و پيمانى كه با دشمنانش مى بندد وفادار باشد؛ بدين جهت حضرت على عليه السلام در عهدنامه مالك اشتر خطاب به آن فرمانده شجاع مى فرمايد:

«اگر پيمانى بين تو و دشمن منعقد گرديد، يا او را در پناه خود امان دادى، به عهد خود وفادار باش، و در آن چه بر عهده گرفتى امانت دار باش، و جان خود را بر سر پيمانت بگذار، زيرا هيچ يك از واجبات الهى همانند وفاى به عهد نيست، كه همه

ص: 97

مردم جهان با تمام اختلافاتى كه در افكار و تمايلات دارند، در آن اتّفاق نظر دارند».(1)

«وَلا تَقْتُلُوا شَيْخاً فانِياً وَلا صَبِيّاً وَلا امْرَأَةً

؛ به افراد ضعيف و ناتوان، كه دخالتى در جنگ ندارند، حمله نكنيد، و پيرمردهاى ناتوان و بچّه ها و زنها را به قتل نرسانيد».

«وَلا تَقْطَعُوا شَجَراً الَّا انْ تَضْطَرُّوا الَيْها

؛ و درختان را جز در حال ناچارى قطع نكنيد».

انسان با مطالعه اين قوانين متعالى و دستورات حساب شده و مترقّى، به عظمت اسلام و گستره رحمت اسلامى در كانون خشونت، پى مى برد، به گونه اى كه حتّى شامل درختان نيز مى گردد؛ لهذا پيامبر رحمة للعالمين به سربازان خويش دستور مى دهد كه هيچ درختى را در هنگام جنگ و نبرد قطع نكنند، و به محيط زيست احترام بگذارند؛ مگر اين كه درخت يا درختانى مانع پيشروى سربازان اسلام و لشكريان قرآن باشد، كه در اين صورت قطع آن از باب ضرورت- و البتّه به مقدارى كه ضرورت اقتضا مى كند- مانعى ندارد.

دستورات بعدى حضرت رسول صلى الله عليه و آله نشانگر اوج رأفت و رحمت در ميدان جنگ و نبرد است، توجّه بفرماييد:

«وَايُّما رَجُلٍ مِنْ ادْنَى الْمُسْلِمينَ اوْ افْضَلِهِمْ نَظَرَ الى احَدٍ مِنَ الْمُشْرِكينَ فَهُوَ جارٍ حَتَّى يَسْمَع كَلامَ اللَّهِ، فَانْ تَبِعَكُمْ فَاخُوكُمْ فِى الدّينِ وَانْ ابى فَابْلِغُوهُ مَأْمَنَهُ

؛ هرگاه يكى از لشكريان اسلام، چه برترين مقام باشد و يا پايين ترين سرباز، به يكى از دشمنان پناه داد»(2) آن شخص در امان است؛ بايد او را به پشت جبهه منتقل كنند، و

ص: 98

با صبر و حوصله و زبان خوش و سعه صدر، معارف اسلام و دستورات و احكام اسلامى را برايش بيان كنند، اگر اسلام را پذيرفت و به سلك مسلمانان وارد شد، او هم مسلمانى است همانند شما، و از تمام حقوق مسلمانان برخوردار خواهد شد. و اگر اسلام را نپذيرفت، يا مهلتى براى تفكّر پيرامون دستورات اسلامى خواست، بايد او را صحيح و سالم به كشورش بازگردانيد، و به هيچ عنوان حق نداريد او را اذيّت و آزار كنيد.

البتّه انجام اين دستورات كار سهل و آسانى نيست، و سينه اى گشاده و ايمانى قوى مى طلبد. بدين جهت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در پايان سخنرانى به سربازانش دستور مى دهد كه براى انجام اين دستورات- كه بيانگر اوج رأفت و رحمت اسلامى است- از خداوند بزرگ و قادر، تقاضاى يارى و كمك نمايند.

آيا دنيايى كه دم از رعايت حقوق بشر مى زند، و شعارهاى بشردوستانه اش گوش جهانيان را كرد كرده، هيچ يك از امور فوق را در ميدان جنگ رعايت مى كند؟ در جنگ اسرائيل و فلسطين، نه تنها اين امور رعايت نمى شود، بلكه اين جنايتكاران بى رحم و سنگدل، خانه هاى مردم فلسطين را ويران، بيمارستانهاى آنها را بر سر بيمارانش خراب، و مزارع آنها را به آتش كشيده، و درختان را نابود كرده، و بر كوچك و بزرگ، پير و جوان رحم نمى كنند؛ و در عين حال، مدّعيان حقوق بشر از آنها دفاع، و ما را متّهم به خشونت و جنگ طلبى مى كنند!

***

ص: 99

ص: 100

دهيم، نبايد به يك باره از او بخواهيم عادت خويش را ترك گويد كه اين كار عملًا ممكن نيست، و ضررهايى نيز در پى دارد. بلكه با كم كردن تدريجى مادّه مورد استفاده اش، تدريجاً آن را به صفر برسانيم. به مراحل چهارگانه تحريم شراب توجّه فرماييد:

1- در گام اوّل پس از برشمردن نعمتهاى پروردگار مى فرمايد:

«وَمِنْ ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالْأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَراً وَرِزْقاً حَسَناً إِنَّ فِى ذَلِكَ لَآيَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ»؛ و از ميوه هاى درختان خرما و انگور، مسكرات (ناپاك) و روزى خوب و پاكيزه مى گيريد؛ در اين، نشانه روشنى است براى گروهى كه مى انديشند».(1)

در اين آيه شريفه، «رزق حسن» مقابل «مسكرات» قرار داده شده، و اين اوّلين اشاره به ضدّ ارزش بودن شراب است. مردم از اين تقابل فهميدند كه شراب رزق حسن نيست، و استفاده از آن شايسته نمى باشد.

2- آيه 43 سوره نساء دومين گام براى بيان تحريم تدريجى شراب است؛ توجّه فرماييد:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَاتَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ»؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! در حال مستى به نماز (و جماعت در مسجد) نزديك نشويد، تا بدانيد چه مى گوييد».

اين آيه شريفه مشروبات را منافى با نماز مى شمرد، و به مسلمانان صدر اسلام اجازه نمى دهد در حال مستى به نماز بايستند. ضمناً به اين مطلب اشاره مى كند كه شرب خمر و مستى با عقل و درايت سازگار نيست. سومين مطلبى كه از آيه شريفه

ص: 101

استفاده مى شود اين كه نماز فقط الفاظ نيست، بلكه روح نماز حضور قلب است.(1) و از آنجا كه انسان مست حضور قلب ندارد و نمى فهمد كه چه مى گويد، لذا خداوند دستور مى دهد كه در حال مستى نماز نخوانيد.

3- آيه 219 سوره بقره، يعنى آيه مورد بحث، سومين مرحله تبيين تدريجى حرمت شرب خمر است. طبق آنچه در اين آيه شريفه آمده، شراب گناه بزرگى است، هر چند براى عدّه اى از مردم در خريد و فروش آن منافع و سودى وجود دارد، ولى هنگامى كه سود و زيان آن مقايسه مى شود، زيانش بيشتر و بزرگتر از سود آن است. در اين آيه با شدّت بيشترى با شراب برخورد شده، و از آن به عنوان گناهى بزرگ ياد شده است.

4- آخرين مرحله تبيين حرمت شرب خمر، كه به طور صريح بيان شده، در آيات 90 و 91 سوره مائده آمده است. توجّه فرماييد:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ* إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِى الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُّنتَهُونَ»؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! شراب و قمار و بتها و ازلام (/ نوعى بخت آزمايى پليد و از عمل شيطان است، از آن دورى كنيد تا رستگار شويد. شيطان مى خواهد بوسيله شراب و قمار، در ميان شما عداوت و كينه ايجاد كند، و شما را از ياد خدا و نماز باز دارد. آيا (با اين همه زيان و فساد و با اين همه نهى اكيد) خوددارى خواهيد كرد؟!».

در اين آيه شريفه ده نوع تأكيد براى حرمت شراب به كار رفته است:

ص: 102

اوّل: اين كه آيه شريفه خطاب به مؤمنين است. و معناى آن اين است كه ايمان و شرب خمر با هم منافات دارد؛ و كسى كه شرب خمر كند مؤمن نيست، همان گونه كه مؤمن شرب خمر نمى كند.

دوم: شراب را در كنار گناهان روشن و مسلّمى نظير قمار، بت پرستى و بخت آزمايى قرار داده است، و اين خود تأكيد ديگرى بر حرمت شرب خمر است.

در روايتى مى خوانيم:

«شارِبُ الْخَمْرِ كَعابِدِ وَثَنٍ

؛ شراب خوار بسان بت پرست است».(1)

سوم: كلمه رجس و پليدى، كه به عنوان توصيف مشروبات الكلى آمده، تأكيد ديگرى بر حرمت است.

چهارم: اين كه شرابخورى را از كارهاى شيطان معرّفى مى كند، نشانگر قبح و زشتى اين عمل پليد است.

پنجم: جمله «فَاجْتَنِبُوهُ»، كه دستور صريح بر ترك شرب خمر مى دهد، تأكيد بلكه تصريح ديگرى بر حرمت اين كار زشت است.

ششم: جمله «لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» كه فلاح و رستگارى را در سايه ترك شرب خمر مى داند، تأكيد ششم موجود در آيه، براى حرمت شرب خمر است.

هفتم: شيطان با شرب خمر قصد دارد بين شما عداوت و كينه ايجاد كند. آيا چيزى كه ابزار و سلاح شيطان براى ايجاد عداوت و كينه بين انسانهاست حرام نيست؟ اين مطلب تأكيد مهمّ ديگرى بر حرمت شرب خمر است.

هشتم: جمله «وَيُصَدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ» تأكيد ديگرى بر مدّعاى ماست. چيزى كه مايه فراموشى ذكر خداست و انسان را از ياد خدا باز مى دارد نمى تواند حلال و مباح باشد.

ص: 103

نهم: شراب علاوه بر مفاسد فوق، انسان را از نماز نيز باز مى دارد. و اين نهمين تأكيد موجود در آيه است.

دهم: آخرين جمله «فَهَلْ انْتُمْ مُنْتَهُونَ»؛ آيا خوددارى خواهيد كرد؟» دهمين تأكيد موجود در آيه شريفه براى حرمت شراب است. آيا اين همه مفاسدى كه در شراب است باعث خوددارى شما از آلوده شدن به آن نخواهد شد؟

اين آيه شريفه هم فرمان صريح حرمت شرب خمر را بيان كرده است، و هم فلسفه مادّى و معنوى اين تحريم را دربر دارد.

نتيجه اين كه اسلام با استفاده از برنامه بيان تدريجى احكام، حرمت شراب را در چهار مرحله بيان نموده، و در مرحله آخر بطور صريح و روشن آن را تحريم كرده است.

ص: 104

مى كند نفرين شده ديگر است.

6-

«وَبايِعُها

» و كسى كه شراب را در معرض فروش قرار مى دهد، ششمين نفرين شده است.

7-

«وَمُشْتَريها

» و كسى كه شراب را مى خرد، ملعون هفتم است.

8-

«وَآكِلُ ثَمَنِها

» و كسى كه از درآمد حاصل از فروش شراب استفاده مى كند، نفرين شده هشتم است.

9-

«وَحامِلَها

» و راننده اى كه جعبه هاى شراب را به مكان هاى مختلف حمل مى كند نهمين ملعون است.

10-

«وَالْمَحْمُولَةُ الَيْهِ»(1)

انباردارى كه اينها را تحويل مى گيرد و نگه مى دارد تا به دست صاحبانش برسد، ملعون آخر است.

در مورد كمتر چيز حرامى اين قدر شدّت عمل به خرج داده شده است.

سؤال: در همه جا مقدّمات حرام حرام، و مقدّمات واجب واجب است، و از آنجا كه امور فوق مقدّمه كار حرامند، طبيعى است كه تحريم شود. بنابراين چيز تازه اى نيست.

جواب: بله، ولى شمردن تك تك مقدّمات، و اعلان اين كه اينها مورد لعن و نفرين خداست، نشانه اهميّت مسأله است.

ص: 105

شراب عقل انسان- كه گوهر وجودى اوست- را از انسان مى گيرد. بعضى خيال مى كنند كه شرابخوار فقط موقع مستى عقل خود را از دست مى دهد، امّا آمار و ارقام به ما مى گويد كه شرابخواران تدريجاً ديوانه مى شوند و سر از تيمارستان درمى آورند، 85% از ديوانه هاى موجود در تيمارستانهاى آمريكا بر اثر شرب خمر ديوانه شده، و تنها 15% آنها بر اثر علل و عوامل ديگر عقل خود را از دست داده اند.

در انگلستان در برابر هر 2249 ديوانه الكلى، 53 ديوانه غيرالكلى وجود دارد.

يعنى از هر 40 ديوانه، 39 نفر آنها بر اثر مداومت بر شرب خمر ديوانه شده اند!(1)

آرى شراب مهمترين و سرآمدترين گوهر وجود انسان را زايل كرده، و وى را در رديف حيوانات قرار مى دهد. قابل توجّه اين كه با تعطيلى عقل مشكلات شرابخوار تمام نمى شود، بلكه ابتداى بدبختى و سيه روزى اوست، و در آن حال ممكن است دست به هر جنايتى بزند. آدم كشى، غصب اموال مردم، سرقت، خيانت به نواميس ديگران، ترك عبادات و طاعات، و دهها كار حرام ديگر همه در انتظار يك انسان فاقد عقل و شعور است. يكى از شعراى زبردست داستانى را به شعر درآورده كه مؤيّد گفتار ماست. توجّه فرماييد:

ابليس شبى رفت به بالين جوانى آراسته با شكل مهيبى سر و بر را

گفتا كه منم مرگ اگر خواهى زنهاربايد بگزينى تو يكى زين سه خطر را

يا آن پدر پير خودت را بكشى زاريا بشكنى از خواهر خود سينه و سر را

ص: 106

يا خود ز مى ناب بنوشى دو سه ساغرتا آن كه بپوشم ز هلاك تو نظر را

لرزيد از اين بيم جوان بر خود و جاداشت كز مرگ فتد لرزه به تن ضيغم نر را

گفتا نكنم با پدر و خواهرم اين كارلكن به مى از خويش كنم رفع ضرر را

جامى دو سه مى خورد چو شد چيره ز مستى هم خواهر خود را زد و هم كشت پدر را

اى كاش شود خشك بن تاك خداوندزين مايه شر حفظ كند نوع بشر را(1)

اگر انسان جنايتها، بيماريها، زندانها، تيمارستانها و ديگر جريمه هايى را كه دنياى امروز براى استفاده از شراب مى پردازد را محاسبه كند حقيقتاً آمار تكان دهنده اى مى شود.

اسلام براى جلوگيرى از ابتلاى بشر به اين نوشيدنى خطرناك، و با اطّلاع از همه مفاسد و عواقب آن، حكم تحريم شراب را صادر كرد.

چند سؤال

سؤال: اگر به مقدار بسيار كم مصرف شود كه مستى نياورد، مثلًا با قطره چكان يكى دو قطره روى زبان چكيده شود، آيا باز هم حرام است؟

جواب: در روايات متعدّدى آمده است:

«مااسْكَرَ كَثيرُهُ فَقَليلُهُ حَرامٌ

؛ آنچه كه مقدار زيادش باعث مستى شود، مقدار

ص: 107

كمش هم حرام است».(1)

بنابراين تفاوتى در حرمت شراب بين كم و زياد آن وجود ندارد. و علّت آن اين است كه اگر بدين وسيله به افراد ضعيف الايمان چراغ سبز داده شود، حريم اين قانون الهى شكسته مى شود. چون يك نفر مى گويد: «با چند قطره» ديگرى «با يك استكان» سوّمى «با يك ليوان» و نفر چهارم مدعى مى شود كه اگر «يك بطرى شراب» هم بخورد مست نمى شود، و ديگر قابل كنترل نخواهد بود. لذا براى اين كه بتوان كنترل كرد كم و زياد آن حرام شده است.

سؤال: مشروباتى به نام آبجو در بازار است كه گاه هيچ الكل ندارد، و گاه الكل آن بسيار كم است. آيا استفاده از آن جايز است؟

جواب: در صورتى كه مست كننده نباشد و الكل ندارد حرام نيست.

سؤال: مى دانيم الكل طبّى و صنعتى كه قابل شرب نيست نجس و حرام نمى باشد. حال اگر آن را رقيق كنند به گونه اى كه قابل شرب شود چه حكمى دارد؟

جواب: در اين صورت هم نجس و هم حرام است. و متأسّفانه بعضى از سودجويان چنين الكلى را در اختيار عدّه اى از جوانان گذاشتند كه در نهايت برخى از آنها مردند و تعداد ديگر كور و نابينا شدند!

ص: 108

«لا فَضْلَ لِعرَبِىٍّ عَلى عَجَمِىٍّ وَلا لِعَجَمىٍّ عَلى عَرَبِىٍّ، وَلا لِاحْمَرَ عَلى اسْوَدَ وَلا لِاسْوَدَ عَلى احْمَرَ الّا بِالتَّقوى

؛ هيچ تفاوتى بين عرب و عجم و سياه و سفيد و سرخ وجود ندارد مگر به تقوا».(1)

اين همان چيزى است كه بشر امروزه به عنوان جامعه جهانى و تساوى همه قوميّت ها به دنبال آن است، و نتوانسته به آن عمل كند. در آمريكا هنوز مشكل سپاه پوستان حل نشده، زيرا هنوز سفيدپوستان آمريكا حاضر نيستند براى سياه پوستان تمام حقوق شهروندى را بپذيرند. در حالى كه اسلام اين مشكل را 1400 سال قبل حل كرده، و با صداى بلند گفته است: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِّنْ ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ»؛ اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم و شما را تيره ها و قبيله ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد؛ (اينها ملاك برترى نيست) گرامى ترين شما نزد خداوند باتقواترين شماست، به يقين خداوند دانا و آگاه است».(2)

احكام ديگر نيز همين گونه است. مثلًا در مورد شراب و قمار كه موضوع بحث ماست فرمود: «اين دو، بلاى بزرگى براى جامعه بشرى است».

در زمان نزول قرآن و عصر رسول اكرم صلى الله عليه و آله معناى اين جمله بخوبى قابل درك نبود، چون شرب خمر معمول و متداول بود، تا جايى كه برخى از مردم عصر جاهليّت آن را به عنوان مهريه زنانشان قرار مى دادند!

امّا امروزه ثابت شده كه شراب بلاى سلامت، جامعه بشرى، و معنويّات انسان است.

ص: 109

ص: 110

همان گونه كه در آيه 91 سوره نساء آمده، ابتلاى به اين امّ الخبائث انسان را از خداوند دور، و از نماز واقعى و حقيقى بركنار مى كند.

با توجّه به تمام اين مضرّات، كه اسلام هزار و چهارصد سال قبل نسبت به آن هشدار داده، و امروزه ثابت و روشن شده، خداوند آن را تحريم كرده است.

ص: 111

است: 1- كارهاى توليدى 2- كارهاى توزيعى 3- و كارهاى خدماتى؛ كشاورزى، دامدارى، توليدات صنعتى و مانند آن كارهاى توليدى هستند.

تجارى كه كالاهاى توليد شده را از توليدكنندگان خريده و به دست فروشندگان جزء مى رسانند، تا آنها به دست مشتريان برسانند عهده دار قسم دوم كارهاى مفيد هستند. زيرا همه مردم نمى توانند به كارخانه هاى توليدى و دامداريها و مزارع كشاورزى مراجعه كرده و نيازهاى خود را تهيه كنند، و لذا تجّار و فروشندگان عهده دار اين كار مى شوند.

اطبّا، پرستاران، رانندگان، مأموران نظافت و مانند آنها، كارهاى خدماتى انجام مى دهند. و كار هر سه گروه مفيد و سودمند است.

امّا كسى كه قمار مى زند و در قمار مبالغ هنگفتى را مى برد و طرف مقابل را به خاك سياه مى نشاند، چه كار مفيدى انجام داده است؟! چنين شخصى نه تنها كار مفيدى نكرده، بلكه مرتكب كار شيطانى و زشت شده، و مشمول آيه شريفه 29 سوره نساء است. توجّه فرماييد:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَاتَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ»؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اموال يكديگر را در ميان خود به باطل (و از طرق نامشروع) نخوريد؛ مگر اين كه تجارتى با رضايت طرفين شما انجام گيرد».

نتيجه اين كه قمار كار مفيدى نيست، بلكه اكل مال بالباطل، و لذا حرام است.

ص: 112

برخى از آنان خودكشى است. كسى كه شب هنگام با ثروتى كلان وارد قمارخانه مى شود، و صبح هنگام بدون يك ريال پول خارج مى شود، چاره اى جز خودكشى نمى بيند.

بعضى از قماربازان نه تنها تمام اموال، بلكه ناموس خويش را در قمار مى بازند! در روايتى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم:

«كانَتْ قُرَيْشُ تُقامِرُ الرَّجُلَ فى اهْلِه وَمالِهِ

؛ در عصر جاهليّت بعضى از مردم بر سر مال و نواميس خود قمار مى زدند!».(1)

اسلام در چنان محيط فاسدى حكم تحريم قمار را صادر كرد. آيا اين حكم دينى معجزه نيست؟ به آمارى در مورد ضررهاى مختلف قمار توجّه كنيد:

90% از جيب برى ها، 50% جرائم مختلف، 10% مفاسد اخلاقى، 30% طلاقها، 40% نزاعهاى خونين، 5% خودكشى ها و انتحارها توسّط آلودگان به قمار صورت مى گيرد! و عجيب اين كه دنياى امروز قمار را به رسميّت شناخته، و در فرانسه شهرى هست به نام شهر قماربازان، كه از همه جاى دنيا به آنجا رفته، قماربازى مى كنند. امّا اسلام تمام انواع قمار را تحريم كرده است؛ حتّى گردوبازى بچّه ها كه در آن برد و باخت گردو انجام مى شود.(2) چون بچّه هاى گردوباز، نه كار توليدى انجام مى دهند و نه توزيعى و نه خدماتى.

ص: 113

معقول و منطقى وجود دارد، و لذا كار مفيد تلقّى مى شود.

يكى مسابقه اسب سوارى است، كه اسب سواران و مسابقه دهندگان مى توانند شرط بندى كنند و نفر برنده پولى از ديگران بگيرد. فلسفه جواز برد و باخت مالى در مسابقه اسب سوارى اين است كه چنين افرادى براى ميدان جنگ و نبرد تربيت شوند و به هنگام حمله و يورش دشمن بتوانند از كشور دفاع كنند.

ديگرى مسابقه تيراندازى است، كه در چنين مسابقه اى نيز تيراندازان مى توانند برد و باخت مالى داشته باشند، زيرا تيراندازى هم از فنون جنگى است و آمادگى جوانان در آن، براى دفاع از اسلام و مسلمين مفيد و مؤثّر است.

يك سؤال مهم:

ص: 114

نفر طرفدار اسب شماره يك و صد نفر هم طرفدار اسب شماره دو، هر كدام هزار تومان مى دهند و قرار مى گذارند هر اسبى اوّل شد پول جمع آورى شده را در ميان طرفداران آن اسب كه در شرطبندى شركت كرده اند تقسيم كنند. اين شرطبندى حرام است، چون تماشاچيان كار مثبتى انجام نمى دهند.

ص: 115

مراجع تقليد فتوا به تحريم اين كار دادند، و مجلس شوراى اسلامى اين كار را ممنوع كرد، و قوّه قضائيّه با آن برخورد نمود، و نيروى انتظامى تعدادى از فعّالان آنها را دستگير و روانه زندان كرد،(1) ولى با توجّه به سود سرشار اين قمار جهانى براى شركت اصلى و سرشاخه ها، هنوز هم برخى از آنها فعاليّت مى كنند، در حالى كه پول حاصل از قمار وارد هر خانه اى شود بركت را از آن خانه برده، و آن خانه و اهلش را بدبخت مى كند.

ص: 116

ص: 117

ص: 118

نموده، و پا را از گليم خود درازتر نمى كند. و گاه اين شراكت آن قدر شيرين است كه فرزندانشان هم آن را ادامه مى دهند.

«وَاللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ»؛ خداوند، مفسدان را از مصلحان، باز مى شناسد».

او با علم بى نهايتش كه به قصد و نيّت مردم نيز آگاه است مى داند چه كسى قصد اصلاح كار ايتام را دارد، و چه كسى در مقام سوء استفاده از آنهاست.

اگر انسان ها به اين نكته توجّه داشته باشند هرگز نيّت هاى خود را فاسد و خراب نمى كنند.

«وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَأَعْنَتَكُمْ»؛ و اگر خدا مى خواست شما را (با دستورات سختگيرانه درباره يتيمان) به زحمت مى افكند (ولى چنين نكرد)».

و دستور مى دهد كه در عين سرپرستى يتيمان، زندگى و اموال آنها را به كلّى از اموال و زندگى خود جدا سازيد، ولى خداوند براى راحتى شما اين كار را نكرده، و اجازه اختلاط با اموال آنها را البتّه با حفظ حساب و كتاب آن به شما داده است.

«إنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»؛ زيرا خداوند توانا و حكيم است». عزيز به كسى گفته مى شود كه قدرتش شكست ناپذير است، و حكيم كسى است كه از روى حكمت دستور مى دهد.

ص: 119

آنان آسيب پذيرتر از همه چيز است؛ چون نمى توانند از آن دفاع كنند. توجّه فرماييد:

«وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِىَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ»؛ و به مال يتيم، جز به بهترين صورت (و براى اصلاح)، نزديك نشويد، تا به حدّ رشد خود برسد».

جمله «إلّا بالتى هى احسن» اشاره به اين مطلب دارد كه اگر براى حفظ و نگهدارى مال يتيم دو راه وجود داشته باشد؛ يكى خوب و ديگر خوب تر، بايد راه احسن و خوب تر را انتخاب كرد. طبق اين آيه شريفه با اموال يتيم بايد با كمال دقّت و احتياط برخورد كرد.

ص: 120

«كَلَّا بَل لّا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ* وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ»؛ چنان نيست (كه شما مى پنداريد!) شما يتيمان را گرامى نمى داريد، و يكديگر را بر اطعام مستمندان تشويق نمى كنيد».

يتيمى كه پدر خود را از دست داده، و از مهر او محروم گشته، و در غم فقدانش مادرش اشك ريخته، و از نعمت محبّت او بى بهره شده، نيازمند مهر و محبّت و عاطفه است. لذا خداوند به مسلمانان دستور مى دهد كه يتيم را اكرام كرده، و كمبود عواطف وى را جبران نمايند.

ص: 121

جزا را انكار مى كند ديدى؟! او همان كسى است كه يتيم را با خشونت مى راند».

طبق اين آيات خشونت و بدرفتارى با يتيمان همرديف كفر به خداست.

ص: 122

سفارش و پافشارى نشده است. لذا ما معتقديم كه قوانين اسلام خود معجزه است.

آيات قرآن در جايى نازل شد كه رسوبات افكار جاهلى هنوز وجود داشت.

خونريزى، قتل و غارت، خوردن اموال يتيمان، براى آنها كارى عادى و گاه ارزشمند بود! بدين جهت دستورات بلند و ارزشمند اسلام، در چنان محيطى چيزى جز معجزه نيست. به هر حال فلسفه اين همه توصيه و سفارش و تكرار دو چيز است:

الف) مسائل انسانى؛ در هر جامعه اى يتيمانى وجود دارند كه نيازمند كمكهاى ديگرانند، و اين محروميّت (از دست دادن پدر) در انتظار فرزندان ديگران نيز هست. انسان از آينده خبر ندارد، شايد فردا فرزندان او يتيم شوند. بنابراين، همان گونه كه دوست دارد پس از مرگش مردم با يتيمان او برخوردى خوش و شايسته داشته باشند، و از ابراز علاقه و عواطف و كمكهاى مالى دريغ نكنند، اكنون هم او نسبت به يتيمان ديگران چنين باشد. اسلام مجموعه اى از محبّت و عاطفه است، بلكه اساس اسلام بر محبّت بنا نهاده شده، لذا حضرت صادق عليه السلام- طبق روايت مشهورى- فرمود:

«هَلِ الدّينُ الَّا الْحُبِ

؛ آيا دين اسلام جز محبّت و عاطفه چيز ديگرى هست؟».(1)

بر اين اساس است كه اسلام سفارش مى كند يتيم را روى زانويت بگذار، و دست نوازش بر سرش بكش، كه در برابر هر تار مويى از يتيم كه از زير دست تو بگذرد خداوند حسنه اى در نامه اعمالت مى نويسد!(2)

ب) مشكلات اجتماعى؛ اگر به يتيمان رسيدگى نشود جامعه دچار مشكل مى شود. بچّه يتيم بى سرپرست اگر در جامعه رها شود، و از مهر و محبّت و عواطف و كمكهاى مالى مردم بى نصيب گردد، به موجودى عقده اى و خطرناك تبديل

ص: 123

مى شود. و نتيجه آن قاچاق موادّ مخدّر، قتل و غارت، ايجاد شرارت، سرقت، مزاحمت براى نواميس مردم و مشكلاتى از اين قبيل خواهد شد. اينان چون محبّت و عاطفه اى از ديگران نديده اند، در صدد انتقام از جامعه برمى آيند. در بررسى پرونده هاى قاچاق و سرقت و قتل، عاملان برخى از آن ها يتيمانى بوده اند كه مورد بى مهرى جامعه قرار گرفته اند.

خوانندگان گرامى! عاطفه انسانى، محبّت اسلامى، و امنيّت اجتماعى، اقتضا مى كند كه ما به فكر يتيمان باشيم، و به شكل فردى و گروهى و سازمان يافته به كمك آنها بشتابيم.

ص: 124

نمودند. فضّه (خادمه) كه در آن جا حاضر بود نيز- احتمالًا- به همان شكل نذر كرد.

طولى نكشيد كسالت دو ريحانه پيامبر برطرف شد، و اهل بيت عليهم السلام تصميم گرفتند نذرشان را ادا كنند. روز اوّل روزه گرفتند؛ على عليه السلام براى افطار اين سه روز مقدارى جو تهيّه كرد، آن را آرد كرده و به سه قسمت تقسيم كردند، قسمتى از آن را براى افطار روز اوّل خمير كرده و به تعداد افراد روزه دار، نان جو تهيّه نمودند. به هنگام افطار صدايى از پشت درب حياط منزل شنيده شد، اهل خانه به بيرون آمدند، شخصى را ملاحظه كردند كه اين گونه آن ها را خطاب كرد:

«السَّلامُ عَلَيْكُمْ يا اهْلَ الْبَيْتِ» سپس عرض كرد: «من شخص محتاج، نيازمند و مسكينى هستم، به من كمك كنيد».

حضرت على عليه السلام نان سهميه خود را به آن فقير داد، فاطمه عليها السلام نيز چنين كرد؛ بقيّه اعضاى خانواده هم سهميّه خويش را به آن مسكين داده، و آن شب با آب افطار كردند.(1)

روز بعد هم روزه گرفته و با 3 1 ديگر از آرد جو نان تهيّه كردند؛ آماده خوردن افطارى بودند، باز صداى شخصى را از خارج منزل شنيدند، كه مى گفت:

«السَّلامُ عَلَيْكُمْ يا اهْلَ الْبَيْتِ»، به خارج منزل رفتند. از او پرسيدند: تو كيستى و چه حاجتى دارى؟

گفت: «يتيمى از يتيمان اين شهر هستم، گرسنه ام سيرم كنيد»، باز على عليه السلام سهم خويش را به آن يتيم داد، و بقيّه نيز همين كار را در كمال اخلاص و جهت رضاى خدا انجام دادند؛ و همچون شب اوّل با آب افطار كردند!

ص: 125

روز سوم نيز طبق نذرى كه داشتند روزه گرفتند و همان داستان روز اوّل و دوم تكرار شد، و اين بار شخص اسيرى (1) تقاضاى كمك كرد، حضرت على عليه السلام و تمام اعضاى خانواده، افطارى خويش را به آن شخص اسير داده، و سومين شب را هم با آب افطار كرده، و بدين ترتيب به نذر خويش وفا نمودند.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روز بعد امام حسن و امام حسين عليهما السلام را، در حالى كه رنجور و ضعيف شده بوده، و از شدّت ضعف به خود مى لرزيدند مشاهده كرد، و از اين وضع ناراحت شد. و از سوى ديگر چشم هاى گودرفته فاطمه عليها السلام بر ناراحتى و حزن پيامبر صلى الله عليه و آله افزود، از على عليه السلام پرسيد:

يا على! چرا بچّه ها اين قدر ضعيف و رنجور شده اند؟ چرا رنگ دخترم فاطمه پريده است؟

حضرت على عليه السلام جريان را براى آن حضرت بازگو كرد، در اين هنگام جبرئيل نازل شد و آيات سوره انسان را آورد. به اين آيات توجّه كنيد:

«انَّ الْابْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُوراً* عَيْناً يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجّرُونَهَا تَفْجِيراً* يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يَخَافُونَ يَوْماً كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً* وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ اسِيراً* انَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَآءً وَ لَا شُكُوراً* انَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا يَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِيراً»؛(2)

به يقين ابرار (و نيكان) از جامى مى نوشند كه با عطر خوشى آميخته است، از چشمه اى كه بندگان خاصّ خدا از آن مى نوشند، و (از هر جا بخواهند) آن را جارى

ص: 126

مى سازند. آن ها به نذر خود وفا مى كنند، و از روزى كه شرّ و عذابش گسترده است مى ترسند، و غذاى (خود) را با اين كه به آن علاقه (و نياز) دارند، به «مسكين» و «يتيم» و «اسير» اطعام مى كنند. (و مى گويند:) ما شما را به خاطر خدا اطعام مى كنيم، و هيچ پاداش و سپاسى از شما نمى خواهيم. ما از پروردگارمان خائفيم، در آن روزى كه عبوس و سخت است!».

كتاب هاى فراوانى شأن نزول آيات مورد بحث را نقل كرده اند. مرحوم علّامه امينى در الغدير از 34 كتاب از كتب اهل سنّت (1)، و مرحوم قاضى نوراللَّه شوشترى از 36 كتاب از كتاب هاى آنان اين مطلب را نقل كرده است.(2) بنابراين شأن نزول فوق در سرحدّ تواتر است.

برخى از بهانه جويان از اهل سنّت اصرار دارند كه سوره مذكور مكّى است، و در مكّه امام حسن و حسين عليهما السلام هنوز متولّد نشده بودند، در صورتى كه علما و مفسّران شيعه و اهل سنّت همان گونه كه گذشت شأن نزول مذكور را پذيرفته اند.

برخى ديگر گفته اند: چطور ممكن است انسان سه شبانه روز جز آب چيزى نخورد و زنده بماند؟ در حالى كه پاسخ اين سؤال روشن است و در عصر و زمان ما افراد فراوانى يافت مى شوند كه چهل روز فقط از آب استفاده مى كنند، و با استفاده

ص: 127

از اين نوع روزه، به جنگ بيماريها و مشكلات جسمى و روحى خويش مى روند.(1)

حقيقت اين است كه اين امور جاى انكار نيست، ولى عصبيّت و جهل و نادانى باعث شده كه برخى از اهل سنّت هر كجا فضيلتى از حضرت على عليه السلام نقل مى شود اشكالى مطرح كنند. اين افراد با حقايق تاريخى مشكل ندارند، بلكه با حضرت على عليه السلام مشكل دارند.

نكته: در هر بحث عقيدتى و تاريخى سعى كنيم يك گام عملى برداريم؛ ابتدا به سراغ ايتام بستگان و خويشان خود برويم. اگر نبود، در ميان دوستان و همسايگان و همكاران خود در پى يتيمى باشيم تا كفالت و سرپرستى اش را عهده دار شويم. و اگر نبود به سراغ مراكز نگهدارى ايتام و فرزندان بى سرپرست برويم و با اين كار توشه اى براى جهان آخرت آماده سازيم.

ص: 128

متوقّف ساختن آن چاره اى بينديشند.

به عقيده ما يكى از مهمترين دلايل اين مسأله از ميان رفتن عواطف انسانى است؛ زيرا متأسّفانه دنياى مادّى امروز، دنياى مرگ عاطفه هاست.

آن چه براى دنياى مادّى مهم است دلارهاى بيشتر و مقام هاى بالاتر است، به هر قيمت و با هر وسيله اى كه به دست آيد. آمريكا به نظر خودش يك كشور پيشرفته است، ولى طبق آنچه در منابع خبرى آمده بود اخيراً هفده ميليارد دلار سلاح به كشورهاى ديگر فروخته است. سلاحهايى كه هدفش كشتار انسانها و نابودى تمدّن بشرى و نقاط آباد جهان است. نتيجه كار عدّه اى از دانشمندانى كه اين سلاحها را ساخته اند، و تجارى كه بازار خريد اين سلاحها را آماده كرده اند، و دولت آمريكا كه اين معاملات را انجام داده است، كشتار انسانهاى فراوانى است. امّا اين كشتار براى آنها اهميّتى ندارد. مهم 17 ميليارد دلارى است كه از محلّ فروش اين سلاح ها به جيب آمريكايى ها رفته است.

پس از تجارت اسلحه، پردرآمدترين تجارت، تجارت موادّ مخدّر است.

متأسّفانه بعضى از دولت ها آلوده اين تجارت هستند، تجارتى كه نتيجه آن نابودى جوانان مبتلا به موادّ مخدّر است، امّا اين مطلب براى دنياى مادّى امروز هيچ اهميّتى ندارد، مهم دلارهاى حاصل از فروش موادّ مخدّر است! آرى افزايش و رشد جنايت نتيجه مرگ عواطف است. در دنياى مادّى امروز هنگامى كه بچّه ها بزرگ مى شوند پدران و مادران آنها را در جامعه رها كرده، و در برابر آنها احساس مسئوليّت نمى كنند. و هنگامى كه پدرها و مادرها پير مى شوند بچّه ها آنها را به خانه سالمندان مى برند، و سال به سال خبرى از آنها نمى گيرند! گاه ماهها در بستر بيمارى و حتّى روى تخت بيمارستان به سر مى برند، امّا فرزندانشان به سراغ آنها نمى روند.

ولى به محض فوت پدر و مادر سر و كلّه بچّه ها پيدا مى شود. اشتباه نكنيد براى

ص: 129

مراسم دفن و كفن و مجلس فاتحه و مانند آن نيامده اند، بلكه آمده اند اعضاى بدن پدر و مادر خود را بفروشند و چند دلارى به جيب بزنند! اين ميوه هاى تلخ، حاصل دنيايى است كه عواطف آن مرده، و بر محور دلار و قتل و غارت و مواد مخدّر و ترور و بى مهرى و بى عاطفگى دور مى زند!

ص: 130

پرورش عواطف و احساسات ما نيز مى شود. و به تعبير ديگر، تأثير طرفينى دارد. من وقتى كه به نيازمندى كمك مى كنم، او عاطفه پيدا مى كند و مرهون محبّت من مى گردد. عواطف من هم به واسطه اين عمل رشد و نمو پيدا مى كند. بچّه اى كه از ابتدا با عاطفه و محبّت رشد و نمو نموده، محال است ماشين بمب گذارى شده را در ميان بازار مسلمانان منفجر كرده، و بى گناه و گناهكار را بكشد. كسى كه دست به چنين جنايتى مى زند، و زن و مرد، پير و جوان، بيمار و سالم را مى كشد، يا نطفه اش اشكال دارد و يا رنگ و بوى عاطفه را نديده و نچشيده است. لذا اسلام ما را به سوى جامعه اى سرشار از عواطف دعوت مى كند. بر اين اساس، اگر فرضاً دولت اسلامى بودجه اى كلان داشته باشد و بتواند نياز تمام ايتام را برطرف كند، بازهم مردم نيازمند كمك به يتيمان و مساكين هستند، زيرا در صورت ترك اين كار، چشمه عواطف آنها از جوشش مى افتد.

ص: 131

نخواهد داشت. ولى سرپرست ها و كفالت كنندگان يتيمان آنقدر محترم و مقرّبند كه در بهشت در كنار حضرت رسول صلى الله عليه و آله هستند. و چه افتخارى از اين بالاتر!

2- حضرت على عليه السلام پس از آن كه فرق مباركش با شمشير زهرآلود پست ترين انسان ها شكافته شد، و در بستر شهادت قرار گرفت، سفارشاتى به حسن و حسين عليهما السلام و ديگر فرزندان و تمام خاندان و كسانى كه وصيّت نامه اش را مى خوانند كرد، كه بخشى از اين وصايا با جمله «اللّه اللّه» شروع شده، و اوّلين سفارش آن در مورد يتيمان است. سپس در مورد «همسايگان»، «قرآن»، «نماز»، «كعبه» و «جهاد» سفارش مى فرمايد. به سفارش آن حضرت در مورد ايتام توجّه كنيد:

«اللَّهَ اللَّهَ فِى الْايْتامِ، فَلا تَغْبُوا افْواهَهُمْ، وَلا يُضَيَّعُوا بِحَضْرَتِكُم

؛ خدا را! خدا را! در مورد يتيمان، نكند آنها گاه سير و گاه گرسنه بمانند. نكند آنها در حضور شما بر اثر عدم رسيدگى از بين بروند!».(1)

3- در روايت ديگرى از حضرت رسول صلى الله عليه و آله مى خوانيم:

«انَّ فِى الْجَنَّةِ داراً يُقالُ لَهُ دارُ الْفَرَحِ لا يَدْخُلُهُ الَّا مَنْ فَرَّحَ يَتامَى الْمُؤْمِنينَ

؛ در بهشت قصرى وجود دارد كه نام آن قصر شادى است، تنها كسانى كه در دنيا ايتام مؤمنين را خوشحال كرده اند حق ورود به آن قصر را دارند».(2)

ص: 132

2- يتيم هاى معنوى، كه از آنها به «ايتام آل محمّد» تعبير شده است. اينها شيعيانند كه دستشان به دامان امامشان نمى رسد. امام به منزله پدر است، و كسى كه دستش از دامان پدر كوتاه باشد يتيم است. سرپرستى و كفالت اين يتيمان بر عهده علما و دانشمندان دينى است. آنها كه در طول تاريخ غيبت حضرت ولى عصر عجل اللّه تعالى فرجه الشريف، ايتام آل محمّد را زير بال و پر گرفته و در مقابل شبهات دشمن از آنها دفاع كرده، و اجازه نمى دهند كه از راه حق منحرف شوند. و بى شك كسانى كه سرپرستى اين يتيمان را بر عهده دارند، از كافل الايتام نوع اوّل مقامى بس رفيع تر دارند. پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در مورد يتيم هاى معنوى فرمود:

اشَدُّ مِنْ يُتْمِ الْيَتيمَ الَّذى انْقَطَعَ عَنْ ابيهِ يُتْمُ يتيمٍ انْقَطَعَ عَنْهُ امامُهُ ... الا فَمَنْ هَداهُ وَارْشَدَهُ وَعَلَّمَهُ شَريْعَتَنا كَانَ مَعَنا فِى الرَّفيقِ الْاعْلى شديدتر از يتيمى كه پدرش را از دست داده، يتيم (شيعه اى) است كه امام خود را از دست داده (و دستش از دامان وى كوتاه است) آگاه باشيد كسى كه اين ايتام معنوى دورافتاده از امامشان را هدايت و راهمايى كند و شريعت اسلامى را به آنها تعليم دهد، روز قيامت در بالاترين درجات بهشت همراه ماست».(1)

راستى اگر علماى شيعه نبودند و متحمّل اين زحمات نمى شدند، و علوم و آثار اهل بيت عليهم السلام را نسل به نسل به شيعيان نمى رساندند، و در مقابل بمباران شبهه افكنى ها و دروغها و تهمتهاى دشمنان دانا و نادان از آنان دفاع نمى كردند، اكنون شيعه در كدام وادى، حيران و سرگردان بود؟

دشمن لحظه اى از تبليغات مسموم و خطرناك خود دست برنمى دارد، و براى رسيدن به اهداف نامقدّس خويش حتّى از دروغ و تهمت ابايى ندارد. نمونه آن يكى از فتاواى اخير علماى وهابى سلفى تندروست؛ توجّه كنيد:

ص: 133

«ذبيحه يهود و نصارى حلال، امّا ذبيحه شيعه حرام است. زيرا آنها هنگام كشتن حيوان به جاى نام خداوند ذكر يا حسن و يا حسين سر مى دهند!».

متأسّفانه اين عالم نما حتّى يك كتاب فقهى شيعه را نديده است. زيرا در تمامى كتب فقهى شيعه از زمان حضرات معصومين عليهم السلام تاكنون، همه فقهاى ما گفتن نام خدا را لازم دانسته، و در هيچ كتابى آنچه ايشان گفته نيامده است. چطور امكان دارد شخص عاقلى چنين سخنى بگويد در حالى كه اين حكم الهى در متن قرآن مجيد آمده است. قرآن كه شيعه و سنّى ندارد.

حقيقت اين است كه آنها از فرط عصبانيّت متوجّه فتاواى دروغين خود نيستند.

هنگامى كه جوانان وهّابى با معارف سرشار از مهر و عطوفت و منطق و استدلال شيعه آشنا شده و گروه گروه به آن مى پيوندند، آنها عصبانى شده و عنان از كف داده، و چنين سخنان پوچ و بى اساسى بر زبان مى آورند.

***

ص: 134

ص: 135

ص: 136

اين است كه تمام محرّمات جزء خبائث، ناپاكيها و اشياى زيان آور است، وگرنه خداوند هرگز بر خلاف فرمان عقل دستورى نداده و نخواهد داد.

2- شكار سگهاى شكارى در صورتى حلال است كه:

اوّلًا: بدين منظور تربيت شده باشند؛ يعنى به فرمان انسان باشند، بدين صورت كه هر زمان فرمان رفتن دهد برود و هنگامى كه فرمان بازگشت مى دهد بازگردد.

بنابراين شكار سگهايى كه تعليم نديده اند حلال نيست.

ثانياً: شكار را تكه و پاره نكنند، بنابر اين اگر آن را پاره كرده و بخشى از آن را بخورند استفاده از آن مجاز نيست.

ثالثاً: هنگامى كه سگ را دنبال شكار مى فرستند نام خدا را ببرند، زيرا هيچ ذبيحه اى بدون بسم الله حلال نمى شود. مرغ باشد، يا گوسفند، يا گاو، يا شتر، يا شكارهاى هوايى يا زمينى.(1)

ص: 137

ص: 138

است. توجّه كنيد:

«وَهُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَهُدُوا إِلَى صِرَاطِ الْحَمِيدِ»؛ و به سوى سخنان پاكيزه هدايت مى شوند، و به راهِ خداوند شايسته ستايش، راهنمايى مى گردند».

يكى از امورى كه مايه نشاط و سرور بهشتيان است سخنان پاك و پاكيزه است.

سخنان روح پرور و دلنشين و شادى آفرين گفتگوى بهشتيان است.

اين مطلب اختصاص به بهشتيان و روز قيامت ندارد، بلكه افراد با ايمان در دنيا نيز به سراغ سخنان پاك و پاكيزه مى روند.

در روايات اسلامى «صراط الحميد» به ولايت تفسير شده است.(1) خداوند افراد با ايمان را به سمت ولايت على عليه السلام هدايت مى كند، و سخنان پاكيزه على و اولادش عليهم السلام هدايتگر آنهاست.

سخنان مولا على عليه السلام در نهج البلاغه، و فرمايشات امام سجّاد عليه السلام در صحيفه سجّاديه، و روايات فراوانى كه از ديگر ائمّه عليهم السلام در كتابهاى حديثى آمده، مخصوصاً روايات امام صادق و امام باقر عليهما السلام، نمونه هاى عالى «طيّبات مِنَ القول» و سخنان پاكيزه است.

خوانندگان محترم! جوانان عزيز! نهج البلاغه سرمايه فوق العاده عظيمى است.

ما اكنون مشغول نوشتن شرح نهج البلاغه هستيم، كه هشت جلد آن منتشر شده است، هر روز دريچه تازه اى از علوم وسيع و گسترده مولا على عليه السلام به روى ما گشوده مى شود.

بسيارى از اهل سنّت هنگامى كه در مورد نهج البلاغه به قضاوت نشسته اند، سخنان عجيب و حيرت آورى زده اند. خطبه 221 نهج البلاغه در مورد حالات آخر عمر انسان و هنگام جان دادن وى سخن مى گويد، كه حضرت على عليه السلام به طور زيبايى آن را توصيف كرده است. ابن ابى الحديد مى نويسد:

ص: 139

«من به آنچه كه همه ملّتها قسم مى خورند سوگند ياد مى كنم كه از پنجاه سال پيش تا كنون بيش از هزار بار اين خطبه را خوانده ام، و هر بار در دلم لرزش، ترس و موعظه تازه اى پديد آمد، و به سختى در قلبم اثر مى گذاشت. در آن تأمّل نكردم جز آن كه در آن حال به ياد مرگ خانواده، بستگان و دوستانم افتاده ام. درست برايم مجسّم مى شد كه من همانم كه امام عليه السلام توصيفش را كرده است!».(1)

انسان ها معمولًا در يكى دو رشته تخصّص دارند، امّا نهج البلاغه تخصّص على عليه السلام را در زمينه هاى مختلف به تصوير مى كشد، آن هم به گونه اى كه در آن رشته برتر از على عليه السلام قابل تصوّر نيست.

به خطبه اشباح (2) كه مى نگريم درباره توحيد و صفات خداوند چنان سخن مى گويد كه هيچ فيلسوفى نمى تواند به آن معارف دست يابد، و آنها را در قالب كلام بريزد. و هنگامى كه خطبه همام (3) را مطالعه مى كنيم كه حضرت يكصد و ده صفت از صفات پرهيزكاران را در اوج فصاحت و بلاغت بيان كرده نمى توانيم تصوّر كنيم كه هيچ استاد اخلاقى توانايى چنين توصيفى از متّقين داشته باشد. و زمانى كه عهدنامه مالك اشتر(4) را مورد بررسى قرار مى دهيم، و مى بينيم كه گذشت قريب به 1400 سال گرد و غبار كهنگى بر آن ننشانده، بلكه اخيراً به عنوان يك سند رسمى پرافتخار در سازمان ملل به ثبت رسيده، و به زبانهاى مختلف ترجمه و در اختيار نمايندگان تمام كشورها قرار داده شده، تصوّر اين كه سياستمدارى بتواند اين گونه آيين كشوردارى را به تصوير بكشد برايمان غير ممكن مى شود.

ص: 140

نامه اى كه دربسترشهادت براى امام حسن وحسين عليهما السلام وديگرفرزندانش نوشته،(1) كه حتّى در مورد قاتلش هم به آنها سفارش كرده، در هيچ جاى دنيا سابقه ندارد.

با توجّه به اين نكات سفارش مى كنيم كه فاصله خود را با نهج البلاغه كم كنيد و آن را در زندگى خود وارد نماييد، كه باعث نورانى شدن زندگانى و بركت آن مى گردد، و شما را دگرگون مى كند.

ص: 141

زمان من تكبير گفتم شما هم تكبير بگوييد. سپس دستور داد نفر اوّل را چشم بسته نزد وى آورند. پرسيد: پدر اين جوان به مرگ طبيعى مرد، يا كشته شد؟ متّهم عرض كرد: فوت كرد. پرسيد: اموالش چه شد؟ عرض كرد: نمى دانم اموالش چه شد.

پرسيد: چه روزى فوت كرد؟ پاسخ داد (مثلًا) روز شنبه. حضرت خطاب به كاتب فرمود: تمام اين اظهارات را يادداشت كن. سپس پرسيد: او را در كجا دفن كرديد؟

عرض كرد: فلان مكان. پرسيد: چه كسى بر او نماز خواند؟ جواب داد: فلان شخص. پرسيد: بر اثر چه بيمارى فوت كرد؟ پاسخ داد: فلان بيمارى. حضرت جزئيّات ديگرى نيز از وى پرسيد و كاتب همه را يادداشت مى كرد. اگر متّهم راست گفته باشد بايد بقيّه هم مثل او جواب بدهند، و اگر دروغ گفته پاسخ بقيّه حداقل در بعضى موارد متفاوت خواهد بود. بازجويى از وى تمام شد، حضرت تكبيرى گفت، و جمعيّت حاضر نيز تكبير گفتند. متّهمان با شنيدن صداى تكبير دلشان خالى شد، با خود گفتند حتماً دوستمان اعتراف كرد و همه ما را لو داد. حضرت متّهم نفر دوّم را طلبيد. خطاب به او فرمود: «آنچه رفيقت بايد بگويد گفت، تو حقيقت را بگو» حضرت بدون آن كه دروغى گفته باشد با يك جمله دوپهلو دل او را بيشتر خالى كرد، و اين باعث شد كه وى به واقعيّت اقرار كند. عرض كرد: يا اميرالمؤمنين! من به تنهايى قاتل نبودم، بلكه اين جنايت توسّط همه ما رقم خورد! با اعتراف متّهم دوّم، حضرت تكبير گفت و مؤمنان حاضر نيز تكبير گفتند. حضرت خطاب به فرزند مقتول فرمود: با اينها چه مى كنى؟ عرض كرد: يا على به حرمت تو از آنها گذشتم، آن گاه حضرت آنان را يكى پس از ديگرى فراخواند. همه آنان به قتل و تصرف اموال پدر آن جوان اقرار كردند. آن گاه فرد اوّل را كه اقرار نكرده بود بازگرداند و او هم اقرار كرد. على عليه السلام آنان را به پرداخت مال و قصاص خون ملزم ساخت.(1)

ص: 142

قضات محترم بايد از اين قضاوت حيرت انگيز و نمونه هاى ديگر آن كه فراوان است و در كتب معتبر ما ذكر شده،(1) درس بگيرند، و با مطالعه اين گونه قضاوتها بهتر و سريع تر حقوق از دست رفته مظلومان را به آنها بازگردانند.

ضمناً اين واقعه نشان مى دهد اين كه گفته مى شود نبايد به نفع ارباب دعوى تحقيق و تفحص نمود مطلب بى اساسى است، بلكه حتّى الامكان بايد تحقيق كرد و براى كشف حقيقت تلاش نمود.

2- طبق روايتى كه در منابع معتبر آمده، در زمان خليفه دوّم دو زن به وى مراجعه كرده و هر كدام مدّعى بود مولود پسر تعلّق به وى دارد و دختر متعلّق به ديگرى است. ماجرا از اين قرار بود كه دو زن حامله بدون حضور ماما زايمان كردند. يكى پسر و ديگرى دختر زاييد، و بر سر اين كه پسر متعلّق به كدام يك، و دختر متعلّق به كيست با هم اختلاف پيدا كردند، و هر كدام مدّعى بودند كه پسر متعلّق به اوست.(2)

عمر با شنيدن شكايت آنها، اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله را جمع كرد و از آنها پرسيد: آيا در اين زمينه مطلبى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله شنيده ايد؟ گفتند: نه. گفت: چه كنيم؟ برخى پيشنهاد دادند كه از طريق قرعه مشكل را حل كنيم. خليفه اين راه حل را نپذيرفت.

سپس گفت: كليد حلّ مشكل به دست على است. گمان مى كنم او بتواند راه صحيحى جلوى پاى ما بگذارد. حاضران در جلسه ضمن تأييد اين پيشنهاد گفتند:

شخصى را به دنبال او بفرست تا حاضر شود، و مشكل را حل نمايد. عمر كه به

ص: 143

ظواهر امور اهميّت مى داد گفت: با توجّه كه ما از او سؤال داريم بايد ما به سراغ او برويم! خليفه و همراهان به درِ خانه امير مؤمنان رفتند. امّا على عليه السلام در خانه نبود.

سراغ حضرت را گرفتند، گفتند: در نخلستان مشغول آبيارى درختهاى خرماست.

خوانندگان محترم! جوانان عزيز! سرور و مولاى ما كشاورزى و آبيارى و دامدارى مى كرد، ما هم نبايد از كار كردن خجالت بكشيم؛ چرا كه كار كردن عار نيست، سربار جامعه و پدر و مادر شدن عار است. به هر حال، آنها به سمت نخلستان حركت كردند. وقتى كه به نزديكى مولا على عليه السلام رسيدند صداى تلاوت قرآن آن حضرت آنها را ميخكوب كرد. حضرت مشغول تلاوت آيه 36 سوره قيامت بود:

«أَيَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدىً»؛ آيا انسان گمان مى كند بى هدف رها مى شود؟!».

حضرت آيه شريفه را تلاوت مى كرد و اشك مى ريخت.

خدمت حضرت رسيدند و داستان را به طور كامل گفتند. حضرت خم شد، مشتى خاك برداشت، و فرمود: حلّ اين مسأله از برداشتن اين مشت خاك از زمين آسان تر است! و در پى آن فرمود يك تراز و دو ظرف هم اندازه بياورند. سپس به آن دو زن دستور داد ظرفهاى مذكور را از شير خود پر كنند. بعد ظرفهاى شير را وزن كرد. سپس فرمود آن كه شيرش سنگين تر است مادر پسر، و آن كه شيرش سبك تر است مادر دختر است. زيرا شير مورد استفاده پسر، كه طبع خشن ترى دارد، سنگين تر است، و شير مورد استفاده دختر، كه طبع لطيف و حسّاسى دارد، سبك تر است. بدين وسيله مشكل آن دو زن حل شد، و فرزند واقعى هر كدام به آنها رسيد.

اينجا بود كه عمر جمله معروفش را تكرار كرد:

«اللّهم لا تبقنى لمعضلة ليس لها ابوالحسن

؛ پروردگارا! مرا زنده مگذار، در هنگامى كه مشكلى به وجود آيد و حضرت على براى حلّ آن نباشد».(1)

ص: 144

3- زمينهاى پاكيزه

طيّبات در بعضى از آيات قرآن به عنوان توصيف زمين هاى شيرين قابل كشت، و خبائث وصف زمينهاى شوره زار ذكر شده است. به آيه 58 سوره اعراف توجّه كنيد:

«وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِى خَبُثَ لَايَخْرُجُ إِلَّا نَكِداً كَذَلِكَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَشْكُرُونَ»؛ سرزمين پاكيزه (و مستعد)، گياهش به فرمان پروردگار مى رويد، امّا سرزمين هاى ناپاك (و شوره زار)، جز گياه اندك و بى ارزش، از آن نمى رويد؛ اين گونه آيات (خود) را براى گروهى كه شكرگزارند، شرح مى دهيم».

ص: 145

4- خاكهاى پاكيزه

طيّبات به عنوان توصيف خاكهاى پاكيزه نيز آمده است. هنگامى كه وضو يا غسل بر انسان واجب مى شود، و به هر علّتى قادر بر غسل و وضو نمى باشد، بايد تيمّم كند؛ تيمّم بدل از غسل يا وضو، ولى بر چه چيزى مى تواند تيمّم نمايد؟ قرآن مجيد مى فرمايد:

«فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً»؛ و آب (براى غسل يا وضو) نيافتيد، بر زمين پاكى تيمّم كنيد».(1)

بعضى ها به هنگام تيمّم بر خلاف توصيه آيه شريفه، گرد و خاك فرش زير پايشان را تكان مى دهند و با آن تيمّم مى كنند! اين خلاف بهداشت است. انسان مى تواند يك قطعه سنگ (مثلًا) 30* 30 تهيّه نموده، و به هنگام نياز بر آن تيمّم كند. در زمان گذشته هنگامى كه دختر را به خانه بخت مى فرستاند در ميان جهيزيّه او ظرفى حاوى خاك پاكيزه جهت تيمّم بود، تا اگر مثلًا شب زفاف نتواند غسل كند، تيمّم نمايد و نمازش قضا نشود.

5- زندگانى پاكيزه

در آيه 97 سوره نحل زندگانى با واژه پاكيزه توصيف شده است. توجّه كنيد:

«مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِّنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ»؛ هر كس كار شايسته اى انجام دهد، خواه مرد باشد يا زن، در حالى كه مؤمن است، به طور مسلّم او را به حيات پاكيزه اى مى بخشيم؛ و پاداش آنها را به مطابق بهترين اعمالى كه انجام مى دادند، خواهيم داد».

ص: 146

زندگانى انسان مى تواند زندگانى پاك و پاكيزه اى باشد، همان گونه كه مى تواند زندگى خيبث و ناپاك و آلوده اى باشد. زندگى پاكيزه زندگى آميخته با امنيّت، آرامش، سلامت و محبّت است. و زندگى خبيث و ناپاك همراه با درگيرى، تشويش، ترس از يكديگر، فقدان امنيّت، و فريب دادن همديگر است. آيه شريفه مورد بحث راه رسيدن به زندگى پاكيزه را عمل صالح همراه با ايمان و اعتقاد راسخ درونى بيان كرده است. و عمل صالح گسترده بسيار وسيعى دارد؛ به گونه اى كه از ايمان به خدا و ذكر لا اله الّا اللّه شروع شده، و شامل برداشتن قطعه سنگى از محلّ عبور و مرور مردم نيز مى شود.(1)

و در اين بين جهاد فى سبيل اللّه، تهذيب نفس، مسجد ساختن، مدرسه سازى كمك به ايتام و نيازمندان، شركت در راهپيمايى ها و انتخاب مهم و سرنوشت ساز، تهيّه جهيزيه دختران دم بخت بى بضاعت، كمك به آزادى زندانيان بى گناه، و هزار كار نيك و پسنديده را شامل مى شود. بايد از خداوند توفيق درك و انجام اين اعمال صالح را داشته باشيم.

6- غذاهاى پاكيزه

طيّبات صفت غذاهاى پاكيزه نيز قرار گرفته است؛ همان گونه كه در آيه 57 سوره بقره شاهد آن هستيم. توجّه فرماييد:

«وَظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ وَأَنزَلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَكِنْ كَانُوا أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ»؛ و ابر را بر شما سايبان قرار داديم؛ و «منّ» (/ نوعى صمغ شيرين گياهان و «سلوى» (/ پرنده اى مانند بلدرچين را براى شما فرستاديم؛ (و گفتيم:) «از نعمتهاى پاكيزه اى كه به شما روزى داده ايم بخوريد؛» و

ص: 147

(آنها كفران كردند، ولى با اين كار؛) آنها به ما ستم نكردند؛ بلكه به خود ستم مى نمودند».

آرى بنى اسرائيل بر اثر نافرمانى خدا در بيابانى (ظاهراً بيابان سينا كه بين كشور مصر و سرزمين فلسطين است) گرفتار شدند. 40 سال به فرمان خدا و به جرم معاصى كه مرتكب شده بودند در بيابان حيران و سرگردان ماندند. نه سايبانى، نه لطف و رحمت الهى، از هيچ چيز خبرى نبود، تا اين كه حضرت موسى عليه السلام براى آنها دعا كرد، و به بركت دعاى او ابرها در روزها بر سرشان سايه مى افكند و خداوند غذاهاى مخصوص بهشتى برايشان مى فرستاد، و به آنها سفارش شد كه از غذاهاى پاكيزه اى كه خداوند فرستاده بود خورده، و شكر خداى را بجا آورده، و كفران نعمت نكنند. امّا آنها باز هم راه خطا و معصيّت را در پيش گرفته، و با اين كار بر خويشتن ظلم كردند.

ص: 148

خوردن شود. اگر اسلام شرب خمر را در طىّ چهار آيه حرام كرده به خاطر آن است كه بوى آن بد، مزه آن ناخوشايند، و آثار آن ناميمون، و ضررهاى فراوانى به دنبال دارد، تا آنجا كه در روايات به «امّ الخبائث»؛(1) «مفتاح كلّ شرّ»؛(2) «رأس كلّ اثم»؛(3) و مانند آن (4) تعبير شده، و تمام پيامبران آن را تحريم كرده اند.(5)

با توجّه به آنچه گفته شد، آيا مواد مخدّر بلكه مطلق دخانيات جزء طيّبات است يا خبائث؟ بى شك اين موادّ خانمانسوز جزء طيّبات نيست، بلكه جزء خبائث است. هنگامى كه يك سيگارى براى پرسيدن مسأله اى شرعى مراجعه مى كند بوى بد دهانش كه ثمره كشيدن سيگار است، براى ما قابل تحمّل نيست! حال خانواده اش چگونه تحمّل مى كنند؟ خدا مى داند، آيا اين جزء خبائث نيست؟

اخيراً يكى از اطبّا مى گفت: 75% سيگاريها بالاخره به سرطان ريه، و 40% آنها به سرطان پروستات مبتلا مى شوند. آيا استفاده از چيزى كه ثمره آن، اين بيماريهاى خطرناك و مانند آن است، جزء طيّبات است يا خبائث؟(6)

ص: 149

داشته كه به خاطر آن مفسده حرام شده است. و آنچه را كه واجب كرده، حتماً مصلحتى داشته كه سبب وجوب آن شده است.

منكرين اين عقيده معتقدند كه واجبات و محرّمات قبل از وجوب و حرمت هيچ مصلحت و مفسده اى نداشته، بلكه محرّمات پس از تحريم از سوى خداوند مفسده، و واجبات پس از واجب شدن مصلحت پيدا مى كند، و اين سخن عجيبى است كه معتقدان به آن كم نيستند.

ما پيروان مكتب اهل بيت عليهم السلام با تمسّك به دامان اهل بيت پيامبر در سايه عمل به حديث ثقلين معتقديم كه حكمت خداوند ايجاب مى كند كه محرّمات قبل از تحريم داراى مفسده، و واجبات قبل از وجوب داراى مصلحت باشد. در قرآن مجيد حدود 70 آيه در مورد عقل سخن مى گويد، و خداوند به اشكال مختلف مسلمانان را به تفكّر و انديشه دعوت مى كند، بنابراين اسلام دين عقل و خرد است.

خرد مى گويد سرقت كار زشت و بدى است و مفاسدى به دنبال دارد، خداوند هم حكم به تحريم شراب مى دهد. عقل و خرد تصرّف در اموال مردم بدون جلب رضايت صاحبان آن را كار زشت و بدى مى داند، خداوند هم هماهنگ با حكم عقل آن را حرام مى كند. همه محرّمات و واجبات مفسده و مصلحت دارد، منتها مفسده بعضى از محرّمات، و مصلحت بعضى از واجبات را درك كرده، و برخى ديگر را هنوز درك نكرده ايم. و لذا در روايات ما فلسفه و علل احكام بيان شده، و كتابهايى در اين زمينه نوشته شده است.(1)

ص: 150

ص: 151

ص: 152

آيه مورد بحث، و يك بار در آيه شريفه 42 سوره نازعات. و از اين تكرار، استفاده مى شود كه مردم از پيامبر صلى الله عليه و آله در مورد اين مسأله زياد سؤال مى كردند. ولى هدف سؤال كنندگان چه بوده است؟ آيا واقعاً به دنبال فهم مطلبى بوده، و قصد داشتند چيزى به معلومات خود بيفزايند، يا هدف آنها اغراض فاسد و ناشايستى بوده است؟ از شأن نزول آيه مورد بحث استفاده مى شود كه گزينه دوّم صحيح است. به شأن نزول آيه توجّه فرماييد تا مطلب روشن شود:

ص: 153

ص: 154

آن را به صاحبانش رسانيده، و از آنان حلاليّت بطلب، حقوق شرعيّه ات را بپرداز، نماز و روزه هاى قضايت را بجا آور، اگر كفّاره و نذر و عهدى بر ذمّه دارى در انجام آن كوتاهى مكن. آرى زمان زلزله مشخّص نيست، و هنگامى كه شروع شود هيچ فرصتى به تو نمى دهد. پس قبل از آغاز زلزله خانه ات را با اصول فنّى بساز، و آن را مقاوم سازى كن، تا هر زمان زلزله آمد در امن و امان باشى!

ص: 155

آيه 42 سوره نازعات

همان گونه كه گذشت سؤال از «زمان آغاز قيامت» در سه جاى قرآن آمده است.

دو مورد آن در آيه 187 سوره اعراف آمده كه بحث آن گذشت، و مورد ديگر، آيه 42 سوره نازعات است، كه توجّه شما را به آن جلب مى كنيم:

«يَسْئَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْسَاهَا* فِيمَ أَنْتَ مِنْ ذِكْرَاهَا* إِلَى رَبِّكَ مُنتَهَاهَا»؛ و از تو درباره قيامت مى پرسند كه در چه زمانى واقع مى شود؟ تو را با يادآورى اين سخن چه كار؟! نهايت آن به سوى پروردگار توست. (و هيچ كس جز خدا از زمانش آگاه نيست)».

ص: 156

امّا گاه هدف از سؤال لجبازى است، مانند سؤال از آغاز قيامت. چرا كه اين سؤال نه تنها هيچ نفعى براى انسان ندارد، بلكه اگر پاسخ آن گفته شود به ضرر اوست. لذا بايد چنين سؤالاتى را ترك كرد، و در مورد اعمال و كارهايى پرسيد كه باعث نجات انسان در روز قيامت مى شود، از كارهايى بپرسيم كه ما را از جهنّم دور و به بهشت رهنمون مى شود.(1) از امورى سؤال كنيم كه موجب مى شود در آخرت نامه اعمالمان را به دست راستمان داده، و روسفيد شويم. آرى سؤالى بپرسيم كه فايده اى براى ما داشته باشد و لجبازى نكنيم. مثل كسانى كه از زمان ظهور حضرت مهد (عجّل اللَّه تعالى فرجه الشريف) كه جز خداوند كسى از آن اطّلاع ندارد مى پرسند. تو آماده و منتظر باش، يعنى كارى كن كه جزء ياران و سربازان آن حضرت باشى، با زمان ظهورش كارى نداشته باش.

ص: 157

چه به دست مى آورد، و هيچ كس نمى داند در چه سرزمينى مى ميرد؟ خداوند (نسبت به همه اين امور) دانا و آگاه است».

همان گونه كه در آيه فوق آمده، علم به پنج چيز انحصاراً در اختيار خداست: 1- اطّلاع از زمان آغاز قيامت 2- علم به نزول باران 3- آگاهى از جنين درون شكم مادران 4- علم به آن چه انسان در آينده انجام مى دهد 5- دانش زمان مرگ.

سؤال: چطور آگاهى از اين امور منحصراً در اختيار خداست در حالى كه سازمان هواشناسى از زمان نزول باران در مناطق مختلف خبر مى دهد، و متخصّصان سونوگرافى با استفاده از دستگاههاى مدرن، پسر يا دختر بودن جنين را تشخيص مى دهند، و حتّى بعضى از اولياى خدا از زمان مرگشان مطّلع هستند، مثل اين كه امام حسين عليه السلام مطابق رواياتى كه از حضرت رسول صلى الله عليه و آله به وى رسيده بود، مى دانست كه در سرزمين كربلا به شهادت خواهد رسيد. اين مطلب با آيه فوق چگونه جمع مى شود؟

در پاسخ اين سؤال مى گوييم: علم و آگاهى بر دو قسم است: 1- علم اجمالى 2- علم تفصيلى. ممكن است انسانها نسبت به برخى از امور پنجگانه اجمالًا اطّلاعاتى داشته باشند، ولى دانش تفصيلى آن فقط در اختيار خداوند است. انسانها پيش بينى مى كنند كه در فلان نقطه باران مى بارد، و در فلان مكان باران نمى بارد، ولى آيا از مقدار بارش باران، تعداد قطرات باران در مناطق مختلف، و ديگر جزئيّات مربوط به آن هم مطّلعند؟ علاوه بر اين كه در بسيارى از موارد پيش بينى هاى سازمان هواشناسى درست از كار درنمى آيد.

انسانها ممكن است پيش بينى كنند كه فلان جنين پسر است يا دختر، ولى آيا مى توانند تشخيص دهند كه زشت است يا زيبا؟ حسود است يا نه؟ ورزشكار خواهد شد يا نه؟ هوش و ذكاوت بالايى دارد يا نه؟ در زندگى خود موفّق خواهد

ص: 158

بود يا نه؟ بى شك اين جزئيّات كه آن را علم تفصيلى مى ناميم در اختيار خداست.

ممكن است انسانى بگويد فردا طبق معمول جهت كاسبى به مغازه خواهم رفت. ولى آيا مى داند چند نفر به مغازه اش خواهند آمد؟ چند نفر آنها خريد مى كنند؟ چه تعداد راضى باز مى گردند؟ چقدر درآمد خواهد داشت و چه حوادث ديگرى رخ خواهد داد؟ بى شك فقط خداوند از اين جزئيّات آگاه است.

در مورد زمان مرگ هم همين طور است، اگر افراد كمى از زمان مرگشان مطّلع شوند، نسبت به جزئيّات آن بى اطّلاع خواهند بود. امام حسين عليه السلام مى دانست كه در سرزمين كربلا شهيد خواهد شد. امّا آيا دقيقاً مى دانست محلّ شهادتش كدام نقطه است؟ دقيقاً در چه زمانى به شهادت مى رسد؟

شاهد بر آنچه گفته شد حديثى از امير مؤمنان على عليه السلام است كه پس از ذكر آيه آخر سوره لقمان فرمودند:

«فَيَعْلَمُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مَا فِي الْأَرْحَامِ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَ قَبِيحٍ أَوْ جَمِيلٍ، وَ سَخِيٍّ أَوْ بَخِيلٍ، وَ شَقِيٍّ أَوْ سَعِيدٍ، وَ مَنْ يَكُونُ فِي النَّارِ حَطَباً، أَوْ فِي الْجِنَانِ لِلنَّبِيِّينَ مُرَافِقاً. فَهَذَا عِلْمُ الْغَيْبِ الَّذِي لَايَعْلَمُهُ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ

؛ پس خداى سبحان از آنچه در رحمهاست پسر يا دختر، زشت يا زيبا، سخاوتمند يا بخيل، سعادتمند يا شقى، و آن كسى كه هيزم آتش است، و يا در بهشت همسايه و دوست پيامبران است، از همه اينها آگاه است. اين است آن علم غيبى كه غير از خدا كسى نمى داند».(1)

نتيجه اين كه علم خداوند به امور پنج گانه اى كه در آيه 34 سوره لقمان آمده، علم تفصيلى است، و علم ديگران، علم اجمالى است، بنابراين غير از خداوند هيچ كس نسبت به آن پنج چيز علم تفصيلى ندارد.

ص: 159

ص: 160

مى گردد؟ آيا حادثه مهم ديگرى رخ مى دهد؟

نتيجه اين كه علم غيب، اطّلاع از امور پنهانى گذشته، يا حال، يا آينده است.

ص: 161

2- در آيه شريفه 179 سوره آل عمران علم غيب از همه نفى شده است؛ توجّه فرماييد:

«وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ»؛ و ممكن نبود كه خداوند شما را از اسرار غيب، آگاه كند (تا مؤمنان و منافقان را از اين راه بشناسيد».

نتيجه اين كه دو آيه فوق و آيات مشابه ديگر دلالت دارد كه علم غيب در انحصار خداست، و هيچ كس ديگر از آن بهره اى ندارد.

ص: 162

مى كنيد به يقين در اين (مجازات) نشانه اى براى شماست، اگر ايمان داشته باشيد».

طبق آنچه در آيه شريفه فوق آمده حضرت مسيح معجزاتى در اختيار داشت، يكى از آنها آگاهى از امور پنهانى مردم در عصر خود حضرت بود. او مى توانست به آنها خبر دهد كه چه غذاهايى مى خورند، و چه چيزهايى ذخيره كرده اند. بنابراين علاوه بر خداوند متعال يكى از پيامبران اولوالعزم، يعنى حضرت عيسى عليه السلام نيز حظّ و بهره اى از علم غيب داشته است.

2- در داستان حضرت موسى و خضر عليهما السلام، كه به طور مفصّل در سوره كهف مطرح شده، آمده است كه: آن دو بزرگوار سوار بر كشتى شدند. حضرت خضر عليه السلام كشتى را سوراخ كرد. هنگامى كه حضرت موسى عليه السلام اين صحنه را ديد لب به اعتراض گشود، حضرت خضر عليه السلام گفت: قرار بود اعتراض نكنى تا رمز و حكمت كارهايم را برايت بازگو كنم. حضرت موسى عليه السلام عذرخواهى كرد و به سفر ادامه دادند. در ادامه سفر حضرت خضر عليه السلام جوانى را به قتل رساند. باز حضرت موسى، نتوانست تحمّل كند و به اين كار نيز اعتراض كرد. حضرت خضر عليه السلام همان تذكّر را يادآور شد، و با اعتذار حضرت موسى عليه السلام به سفر ادامه دادند. وارد شهرى شدند كه مردم آن اصلًا از اين دو مهمان بزرگوار پذيرايى نكردند. امّا خضر عليه السلام به هنگام خروج از شهر، از موسى عليه السلام خواست كه مصالح ساختمانى تهيّه نموده، و به او در اصلاح ديوارى كه در آستانه فرو ريختن بود كمك كند. براى بار سوم حضرت موسى عليه السلام اعتراض كرد. حضرت خضر عليه السلام گفت: اينجا پايان سفر مشترك ماست. تو عالم شريعت هستى، و من عالم تكوين، و هر كدام مسير جداگانه اى دارد.

من به دنبال مسؤوليّتهاى خويش مى روم و تو به دنبال وظايف خود؛ امّا قبل از جدا شدن، حكمت كارهايم را برايت بازگو مى كنم. امّا كشتى كه سوراخ كردم، علّت آن اين بود كه پادشاه آن منطقه تمام كشتى هاى سالم را توقيف مى كرد، و آن كشتى

ص: 163

متعلّق به عدّه اى از فقرا بود كه با آن امرار معاش مى كردند. آن را سوراخ كردم تا مأموران حكومت آن را توقيف نكنند، و صاحبانش پس از اصلاح آن بتوانند همچون سابق به وسيله آن ارتزاق كنند. و امّا جوانى را كه كشتم علّت آن اين بود كه آن جوان به خاطر ارتداد مهدورالدم و مستحقّ قتل بود و اگر زنده مى ماند پدر و مادرش را نيز گمراه مى كرد، لذا مأمور بودم او را بكشم. و امّا ديوارى كه تعمير كرديم بدان جهت بود كه در زير آن گنجى وجود داشت كه متعلّق به دو بچّه يتيم بود، لذا آن را تعمير كردم تا كسى از آن آگاه نشود، و آن بچّه ها در زمان لازم از آن گنج استفاده كنند.

طبق آيات فوق حضرت خضر از قصد پادشاه ظالم جهت غصب كشتى ها، و نيّت آن جوان براى گمراه ساختن پدر و مادرش، و نياز يتيمان به آن گنج در آينده، كه همه از امور مخفى و پنهانى بود، اطّلاع داشت. بنابراين حضرت خضر هم بهره اى از علم غيب برده بود. در جايى كه حضرت خضر كه پيامبر اولوالعزم نيست بلكه جزء پيامبران درجه دوّم است علم غيب مى داند، مگر مى شود پيامبر اسلام كه سرآمد پيامبران و خاتم آنان است علم غيب نداشته باشد.

علاوه بر تعدادى از پيامبران (اولوالعزم و غير اولوالعزم) برخى افراد عادى نيز به اذن اللّه بر امور غيب آگاه مى شوند. مادر حضرت موسى چگونه قنداقه فرزند شيرخوارش را به آب خروشان رود نيل سپرد؟ آيا جز از طريق الهام الهى بر او، و آگاه شدن از آينده حضرت موسى بود؟(1)

ص: 164

نتيجه اين كه گروهى از آيات قرآن علم غيب را منحصر به خداوند كرده، و از ديگران نفى مى كند، و گروهى ديگر براى پيامبران اولوالعزم و غير اولوالعزم و حتّى غير پيامبران نيز اثبات مى كند. با اين دو گروه از آيات قرآن چه بايد كرد؟ پاسخ اين سؤال، و نحوه تفسير اين دو گروه از آيات قرآن، در آياتى ديگر از قرآن مجيد آمده است، و بايد قرآن را با قرآن تفسير كنيم.

در آيه شريفه 26 و 27 سوره جن مى خوانيم:

«عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً* إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَداً»؛ داناى غيب اوست، و هيچ كس را بر اسرار غيبش آگاه نمى سازد، مگر پيامبرانى كه (آنان را برگزيده و) از آنها راضى است. مراقبينى از پيش رو و پشت سر براى آنها قرار مى دهد».

معناى اين آيه اين است: «كسى كه بالذّات عالم بر غيب است فقط خداست، اما ممكن است انبيا و اوليا نيز به تعليم الهى عالم بر غيب شوند» بنابراين منظور از گروه اوّل كه علم غيب را منحصر در خدا مى كند علم غيب ذاتى است، و گروه دوم ناظر بر علم غيبى است كه خداوند به انبيا و اوليايش تعليم داده است. اين مطلب در خطبه 128 نهج البلاغه كه در مباحث پيشين به آن اشاره شد نيز آمده است.

آيه شريفه 59 سوره انعام شاهد ديگرى بر مدّعاى ماست. به اين آيه توجّه كنيد:

«وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَايَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ»؛ كليدهاى غيب تنها نزد اوست؛ و جز او كسى آن را نمى داند».

طبق اين آيه شريفه كليدهاى غيب تنها نزد خداست و غير از او كسى آن را در اختيار ندارد؛ امّا طبق آنچه حضرت على عليه السلام در خطبه 128 نهج البلاغه آورده، گاه

ص: 165

مى شود كه حتّى غير پيامبر و امام، همچون مادر حضرت موسى عليه السلام نيز به تعليم الهى بر امور پنهانى و غيب آگاه مى شوند، كه شرح آن گذشت.

نتيجه اين كه علم غيب ذاتاً فقط در اختيار خداست و كليدهاى غيبت را فقط او دارد، امّا هر كس كه او اراده كند بر غيب آگاه مى شود. به تعبير ديگر، علم غيب ذاتى تنها در اختيار اوست، امّا علم غيب اكتسابى براى پيامبران و امامان و اولياى خدا نيز امكان پذير است.

ص: 166

بسته شدن بخت برخى از دختران است.

پدران عزيز! مادران گرامى! اگر در امر ازدواج فرزندان جوان آماده ازدواجتان سختگيرى بى مورد كنيد، و ازدواجشان سر نگيريد، و آنها به خاطر ترك ازدواج خداى ناكرده مرتكب گناهى شوند، آن گناه در پرونده اعمال شما هم نوشته مى شود! چون شما عامل و سبب آن گناه شده و در ايجاد آن نقش داشته ايد. مگر ما الگوهايى بهتر از حضرت على و فاطمه زهرا عليهما السلام داريم؟ جهيزيّه، مهريّه، مراسم ازدواج حضرت چقدر ساده و بى آلايش بود.(1)

خوانندگان محترم! مهريّه هاى سنگين و سرسام آور عروس را به جادّه خوشبختى رهنمون نمى شود، بلكه غالباً عامل نابسامانى زندگى مشترك آنها مى گردد. شخصى به خواستگارى دخترى مى رود، او جواب منفى مى دهد. وقتى علّت آن را مى پرسند مى گويد: به خواستگار قبلى، كه با ماشين بنز به خواستگارى ام آمده بود جواب منفى دادم، شما كه با ماشين پيكان آمده اى جوابت روشن است؟

آرى، اين امور باعث بسته شدن بخت دختران و پسران مى گردد، بى جهت به سراغ آن شيّادان نرويد و پول و ثروت خود را خرج نكنيد، كه اين راه كج انسان را به مقصد نمى رساند.

ص: 167

ص: 168

مورد اوّل آن پيرامون فضيلت نماز شب است، كه در آيه شريفه 79 سوره اسراء منعكس شده است:

«وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَّحْمُوداً»؛ و پاسى از شب را از خواب برخيز، و قرآن (و نماز) بخوان. اين يك وظيفه اضافى براى توست، اميد است پروردگارت تو را به مقامى در خورِ ستايش برساند».

مورد دوّم در مورد حضرت ابراهيم عليه السلام و نوه اش حضرت يعقوب عليه السلام است. به اين مطلب، كه در آيه شريفه 72 سوره انبياء آمده، توجّه فرماييد:

«وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً وَكُلّاً جَعَلْنَا صَالِحِينَ»؛ و اسحاق، و- علاوه بر او- يعقوب را به وى بخشيديم، و همه آنان را افرادى صالح قرار داديم».

خداوند به حضرت ابراهيم كه تا سن پيرى فرزندى نداشت دو فرزند به نام هاى اسماعيل و اسحاق بخشيد و اضافه بر آن دو، نوه اى به نام يعقوب از نسل اسحاق به وى عنايت كرد.

نتيجه اين كه انفال در لغت و استعمالات قرآنى به معناى اضافات است.

ص: 169

ص: 170

تمام اين گونه زمينها تعلّق به حكومت اسلامى دارد، و هر كس بخواهد آن را تملّك كند و مورد استفاده قرار دهد بايد با اجازه حكومت اسلامى باشد. كه پس از كسب اجازه و احياى زمينها، شرعاً مالك آن مى شود.

فلسفه اين اجازه آن است كه تنها عدّه اى از ثروتمندان پنجه نيندازند، و اين اراضى را تصرف و احيا و تملّك نكنند. بلكه مطابق مصالح و در حدّ مصلحت جامعه اسلامى از سوى حكومت اسلامى به افراد اجازه احياى زمينهاى مذكور داده شود.

ص: 171

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در آخرين حجّش، كه به حجّةالوداع معروف شد، و بسيار از گفتنى ها را در آن بيان كرد، فرمود:

«يا ايُّهَا النَّاسُ وَللَّهِ ما مِنْ شَىْ ءٍ يُقَرِّبُكُمْ مِن الْجَنّةِ وَيُباعِدُكُمْ عَنِ النَّارِ الّا وَقَدْ امَرْتُكُمْ بِه وَما مِنْ شَىْ ءٍ يُقَرِّبُكُمْ مِنَ النَّارِ وَ يُباعِدُكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ الّا وَقَدْ نَهَيْتُكُمْ عَنْهُ

؛ اى مردم آگاه باشيد! تمام چيزهايى كه شما را به بهشت نزديك و از جهنّم دور مى كند براى شما بيان كردم».(1)

آرى آنچه نياز بوده، بيان شده است. همه چيز در اسلام هست، ما هستيم كه اسلام را درست نفهميده ايم. معارف بلندى داريم كه قدر آن را نمى دانيم، و بعد از ساليان و گاه صدها سال تازه به آن پى مى بريم. اخيراً با مسؤولين دادگسترى پيرامون مسائلى گفتگو داشتيم كه از جمله آنها شوراهاى حلّ اختلاف بود. اين شوراها چندين سالى است فعاليّت خويش را آغاز كرده، و ثمرات خوبى نيز داشته است، تا آنجا كه 50% پرونده هاى دادگسترى پس از شروع به كار اين شوراها كاسته شده، و اختلافات مردم كه گاه ماهها و سالها براى حل آن بايد انتظار مى كشيدند توسّط اين شوراها در ظرف مدّت بسيار كوتاهى حل و فصل مى شود. اين شورى كه تازه به فكر آن افتاده ايم، يك دستور دينى است كه قرآن مجيد تحت عنوان حكميّت (2) 1400 سال قبل به آن اشاره كرده است. آرى ما همه چيز داريم و از آن غافليم.

ص: 172

1- مالكيّت خصوصى؛ هر انسانى مى تواند تلاش و فعاليّت كند و مالك نتيجه زحماتش شود؛ البتّه مالكيّت شخصى، حدّ و حدود و ضوابطى دارد.

2- مالكيّت عمومى؛ اموالى است كه مالك خاصّى ندارد، بلكه عموم مردم مالك آن هستند؛ مانند اراضى خراجيّه كه در فقه ما بطور مفصّل مطرح است.

3- مالكيّت حكومت اسلامى؛ كه بخشى از آن انفال است كه شرح آن گذشت.

حكومت اسلامى از املاك خود در مواقع لزوم بصورت عادلانه به افراد مى دهد تا اگر مشكلى در جايى به وجود آمد حل گردد. اگر برنامه مالكيّت هاى سه گانه به طور دقيق رعايت و عملى شود، معضل توزيع ناعادلانه ثروت حلّ مى گردد.

ص: 173

باز هم خلق اين جهش ها ممكن است.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

«مَنْ وَجَدَ ماءاً وَتُراباً ثُمَّ افْتَقرَ فَابْعَدَهُ اللَّهُ

؛ ملّتى كه آب و خاك دارد و فقير شود از رحمت الهى به دور است».(1)

آرى، با وجود امكانات وسيع آب و خاك در كشور، اگر محتاج و نيازمند ديگران شويم از رحمت الهى به دور خواهيم ماند. راستى اگر در زمان واردات گندم با كشورهاى وارد كننده درگير مى شديم و آنها واردات گندم را قطع مى كردند چه حادثه اى براى مردم ما رخ مى داد؟

ص: 174

صاحبش به كشور ديگر هم سفر كند و دزدى به خانه بزند سيستم به طور اتوماتيك هم به پليس گزارش مى دهد و هم صاحب خانه را مطّلع و آگاه مى سازد، و حتّى دوربينهاى مداربسته عكس و فيلم سارقان را هم مى گيرد و خلاصه هر حادثه اى در آن رخ دهد ثبت و ضبط مى شود. و در سوى ديگر دنيا بعضى از مردم يك خانه حلبى هم براى حفاظت از سرما و گرما ندارند تا به آن پناه ببرند!

توزيع ناعادلانه ثروت در جهان بيداد مى كند، كه به چند نمونه آن در بالا اشاره شد. كشورهاى بزرگ هر چند براى از بين بردن اين معضل بزرگ اجتماعى شعارهاى فريبنده اى سر مى دهند، امّا عملًا گامى برنداشته اند. لذا روز به روز فاصله اين درّه عميق بين ثروتمندان و فقيران بيشتر مى شود. و با توجّه به خطرات مهمّى كه اين كار در سطح جهان و براى همه مردم دنيا دارد، بايد به دنبال راه چاره اى بود.

ص: 175

ص: 176

به اين حكم عمل مى كرد نه خبرى از اين همه معتاد در گوشه و كنار جهان بود، و نه درمانگاه ها و بيمارستانهاى مختلف درگير درمان آنها بودند، و نه روز به روز ثروت ثروتمندان دنيا افزون تر مى شد. آرى از ديدگاه اسلام چيزى كه نتيجه اش حرام باشد تمام مقدّماتش حرام است. و ثروتهاى متراكم نزد عدّه اى خاص از ثروتمندان دنيا، محصول همين كارهاى حرام است، كه اگر با آن مبارزه شود بى شك فاصله فقير و غنى كاسته مى شود.

ص: 177

جهت تمام تجّار كاروان تفاهم كردند كه كالاها را به قيمت بالا فروخته، و به كمتر از فلان مقدار سود رضايت ندهيم، و به همين شكل عمل كرديم و سود سرشارى نصيب ما شد. كار ما چه حكمى دارد؟

حضرت فرمود: مرتكب كار حرامى شده ايد،(1) مسلمان نبايد بازار سياه درست كند. هنگامى كه مردم نيازمند كالاى تو هستند نبايد آن را به چندين برابر قيمت بفروشى! متأسّفانه برخى از كشورهاى اروپايى مقدار قابل ملاحظه اى از موادّ غذايى خود را به دريا مى ريزند تا قيمتهايشان نشكند!

اسلام با تحريم اين گونه فعّاليّتها، از انباشته شدن ثروتهاى نامشروع حاصل از بازار سياه جلوگيرى مى كند.

ص: 178

ريالى از سودش را از دست ندهد. بانك جهانى با همين وامهاى ربوى، كه گاه براى يك دلار ده دلار پس مى گيرد، ملّتهاى مستضعف را بيچاره كرده است.

اسلام با تحريم رباخوارى جلوى يكى از عوامل مهمّ توزيع ناعادلانه ثروت را گرفته است. اگر مسلمانان، و حتّى غير مسلمانان، به روايات شديد اللحنى كه در اين زمينه وارد شده، و مفاسد گوناگون و متعدّد اين كار بسيار زشت را تبيين كرده،(1) كه دامنگير فرد و جامعه مى شود، و گاه به عصيانهاى اجتماعى منتهى مى گردد، تا آنجا كه در حكم محاربه و اعلان جنگ با خداوند بيان شده، توجّه كنند هرگز خويش را آلوده اين گناه بزرگ نخواهد كرد.

ص: 179

كشورهاى ديگر به فروش مى رسانند. اين كار غش و تقلّب در معامله محسوب مى شود، و لذا اسلام آن را تحريم كرده است.

«انَّ الْغِشَّ لايَحِلُ

».(1)

ص: 180

كه به خواب مى رويد و دختر و پسر شما نيمه هاى شب پاى برنامه هاى آلوده آن مى نشينند و شهوتشان تحريك مى شود اگر متعرّض همديگر شوند، اين رسوايى را به كجا خواهيد برد؟! نمونه هايى از اين گونه ارتباطات زشت را در نامه هاى استفتا براى ما نوشته بودند كه حتّى برادر و خواهر، و بلكه پدر و دختر صاحب فرزندى نامشروع شده بودند!! لذا به پدران و مادران توصيه مى شود كه با دست خود ابزار و وسايل بدبختى و آبروريزى خويش را فراهم نسازند، بلكه بيش از پيش مواظب فرزندان خود باشند، كه آنها امانت هاى الهى هستند.

ص: 181

2- پرداخت زكات و ديگر وجوهات واجب كفايت نمى كند، زيرا اگر جامعه فقير و نيازمند شد و زكات و ديگر وجوهات شرعيّه جوابگوى نيازهاى جامعه نباشد، حكومت اسلامى مى تواند حدّ معيّنى براى ثروت افراد تعيين كند، كه اضافه بر آن ثروت اندوزى است و بايد تعديل گردد. اگر ثروت خود را در جهت توليد، تأسيس مراكز خيريّه، توانبخشى، و مانند آن به كار گيرد اشكالى ندارد، ولى نبايد آن را از چرخه اقتصاد خارج، و صرفاً ذخيره كند.(1)

ص: 182

اخلاقى در حوزه اقتصاد، عملًا چشمه هاى توليد ثروت هاى نامشروع، كه باعث توزيع ناعادلانه ثروت مى گردد را مسدود نموده، تا ثروت به طور عادلانه در بين تمام اقشار جامعه توزيع گردد.

***

ص: 183

ص: 184

الف) جوانانى كه بر اثر خداپرستى از ميان قوم و قبيله و شهر خود فرار كرده، و به غارى در دامنه كوهى پناه بردند چه كسانى بودند؟

ب) مردى كه شرق و غرب عالم را زير پا نهاد كه بود؟

ج) حقيقت و ماهيّت روح چيست؟

پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در مورد اصحاب كهف و ذوالقرنين به طور مفصّل جواب داد (همان گونه كه در سوره كهف آمده است) و پاسخ سؤال سوّم را اجمالى و به طور سربسته بيان كرد.(1)

ص: 185

«وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ»؛ و به عيسى بن مريم دلايل روشن داديم، و او را با روح القدس تأييد كرديم» و اين همان روح مقدّسى است كه همراه همه انبيا و ائمه عليهم السلام بوده و هست، و گاه به سراغ نيكان و پاكان هم مى آيد.

4- «روح در برابر جسم» مثل اين كه مى گوييم: انسان تركيبى است از روح و جسم. خداوند متعال در آيه شريفه 29 سوره حجر در مورد خلقت حضرت آدم عليه السلام مى فرمايد:

«فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُّوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ»؛(1) هنگامى كه آن را نظام بخشيدم، و در او از روح خود (/ روحى شايسته و بزرگ دميدم، همگى براى او سجده كنيد».

و ظاهراً منظور از روح در آيه مورد بحث (85 سوره اسراء) معناى چهارم (روح انسان) است.

ص: 186

آن را روح بگذاريد، ولى با مرگ انسان اين روح هم از بين مى رود و دوباره زنده نمى شود.

آنها مغز انسان و تراوشات و خواصّ آن را به چشمه هاى بزاقى موجود در دهان تشبيه مى كنند كه هم خاصيّت شيميايى دارد و هم فيزيكى.

توضيح اين كه: چشمه هاى نامرئى در زير زبان و اطراف دهان وجود دارد كه شبانه روز در حال فعّاليّت است، و دو كار مهم انجام مى دهد:

1- كار فيزيكى؛ بزاقهايى كه از اين چشمه ها تراوش مى كند غذا را در دهان انسان نرم و ملايم و آماده فرو بردن مى كند. اگر اين چشمه ها نبود انسان براى خوردن غذاهاى غير مايع، مانند برنج با مشكل مواجه مى شد، و خوردن غير سوپ و آش و آبگوشت و مانند آن برايش سخت بود.

از عجايب اين بزاقها اين كه هر چه غذا سفت تر و سخت تر باشد آب بيشترى تراوش مى كند. گاه غذاى ترشى مى خوريم كه اسيد آن براى معده ضرر دارد، در اين زمان چشمه ها بزاق بيشترى تراوش مى كنند تا اسيد غذاى ترش را رقيق و ملايم و قابل استفاده كند.

عجيب تر اين كه اگر انسان به فكر ترشى هم بيفتد چشمه به جوشش مى افتد.

علاوه بر اين كه زبان را نرم مى كند و به سخن گفتن انسان كمك شايانى مى كند، به گونه اى كه اگر بزاقها نبود انسان پس از مدّت كوتاهى از سخن گفتن عاجز مى شد.

2- خاصيّت شيميايى؛ موادّى در بزاق دهان است كه وقتى روى غذا مى ريزد و با آن مخلوط مى گردد مرحله اوّل هضم غذا انجام مى گيرد. دانشمندان معتقدند كه هضم اوّل غذا در دهان و هضم دوّم در معده است. و شايد به همين جهت يكى از مستحبّات غذا خوردن، طبق آنچه در رساله توضيح المسائل مراجع معظّم تقليد آمده، آن است كه «با عجله غذا نخورد، و غذا خوردن را طول دهد، و آن را خوب

ص: 187

بجود». بنابراين، آنها كه با عجله غذا مى خورند هضم اوّل در دهانشان صورت نگرفته، و كار معده سنگين مى شود.

اين چشمه هاى فعّال، كه در تمام عمر انسان مشغول جوششند، نشانه عظمت و بزرگى خداست كه اگر نباشد انسان بدون آنها قادر به ادامه زندگى نخواهد بود.

خلاصه اين كه مادّى ها روح را تشبيه به بزاقهاى دهان، و آثار فيزيكى و شيميايى آن كرده، و هر دو را مادّى مى دانند؛ نه چيزى ماوراى عالم حسّ و مادّه.

ص: 188

خلاصه اين كه انسان تركيبى است از جسم و روح، و از آن جا كه شيطان شيطنت داشت و آلوده به كبر و حسد و غرور بود، جنبه روحانى انسان را نديد و به جنبه مادّى انسان «مِنْ حَمَاءٍ مَسْنُون» نگاه كردوگفت: بر موجودى كه از گل بدبوى متعفّنى آفريده شده سجده نمى كنم! آرى، خودخواهى، حسادت، غرور و كبر، مانع ديدن تمام حقيقت مى شود، و صاحبش را به بى راهه برده، و در نهايت بدبخت مى كند.

ص: 189

به تعبير ديگر، فرض كنيم در كنار دريايى نشسته ايم كه آب آن موج مى زند. و هر چه تلاش مى كنيم انتهاى آب دريا ديده نمى شود، و جز آب نمى بينيم. در كنار دريا كوههاى باعظمت آسمانخراشى را مشاهده مى كنيم كه سر به فلك كشيده، و بر روى كوه ها و اطراف آن جنگلهاى وسيع و درختان فراوانى را مى بينيم و از ديدن اين همه مناظر زيباى طبيعت لذّت مى بريم. سپس براى لحظه اى چشمان خود را روى هم مى گذاريم، چه اتّفاقى مى افتد؟ تصوير تمام صحنه هايى كه از دريا و كوه ها و جنگل و درختان مشاهده كرده بوديم در همان مقياس نه كوچكتر، در ذهن ما وجود دارد. اين تصاوير و نقشه ها در كجاى سلولهاى خاكسترى مغز ماست؟

مادّى ها معتقدند اينها آثار فيزيكى و شيميايى مغز ماست؛ ولى آيا مى توان قبول كرد تصاوير به آن بزرگى در سلولهاى مادّى مغز ما كه بسيار كوچك است بايگانى شده باشد بى آن كه ذرّه اى كوچك شود؟ بنابراين بايد بپذيريم كه ماوراى جسم ما، روح باعظمتى وجود دارد كه تمام اين تصاوير را در مقياس واقعى آن در خود جاى داده است.

دانشمندان معتقدند سلولهاى بدن ما به تدريج در حال عوض شدن است، به گونه اى كه هر هفت سال يك بار تمام سلولها نو و جديد مى شد. يعنى يك شخص هفتاد ساله، ده بار سلولهاى بدنش تعويض و نو گرديده، امّا شخصيّت او تغيير نكرده است. آيا وحدت شخصيّت حاصل جسمى است كه مدام در حال تغيير است، يا مربوط به روحى است كه حلقه اتّصال اين بدنهاست؟ بنابراين شكّى وجود ندارد كه انسان علاوه بر جسم روحى دارد.

ص: 190

الف) آيات مربوط به شهدا:

آياتى از قرآن مجيد در مورد زندگى شهدا در عالم برزخ سخن مى گويد. از جمله، آيه شريفه 169 سوره آل عمران، كه مى فرمايد:

«وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِى سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ»؛ (اى پيامبر!) هرگز گمان مبر كسانى كه در راه خدا كشته شدند، مرده اند! بلكه زنده اند، و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند».

آيا شهدا حيات جسمانى دارند؟ پاسخ اين سؤال روشن است، آن عزيزانى كه بدنهايشان قطعه قطعه شده، و گاه از آنها جز چند قطعه استخوان چيزى به جاى نمانده، داراى حيات جسمانى نيستند، بنابراين منظور از حيات شهدا حيات روح آنهاست. و روزى كه در نزد پروردگار مى خورند هم مربوط به روح شهداست.

بنابراين، طبق آيه شريفه فوق روح وجود دارد.

ب) آيات عذاب فرعون و فرعونيان:

آيه شريفه 46 سوره مؤمن (غافر) در مورد عذاب فرعون و پيروانش مى گويد:

«النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوّاً وَعَشِيّاً وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ»؛ (عذاب آنها) آتش است كه هر صبح و شام بر آن عرضه مى شوند؛ و روزى كه قيامت برپا شود (مى فرمايد:) «فرعونيان را در سخت ترين عذابها وارد كنيد».

عذاب مذكور در آيه فوق مربوط به عالم برزخ است، چون در انتهاى آيه سخن از عذاب آنها در قيامت نيز مى گويد. ولى آيا جسمشان عذاب مى شود يا روح آنها؟ بى شك روح آنان عذاب مى شود؛ زيرا جسم آنها در مدّت كوتاهى پس از مرگ نابود مى شود. بنابراين روح وجود دارد؛ روح شهدا در عالم برزخ متنعّم، و روح كفّار و ظالمان در عذاب است.

ص: 191

ج) آيات قبض روح:

آيات متعدّدى در مورد قبض روح انسانها سخن مى گويد، از جمله آيه شريفه 11 سوره سجده است؛ توجّه فرماييد:

«قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِى وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ»؛ بگو: فرشته مرگ كه بر شما مأمور شده، (روح) شما را مى گيرد؛ سپس شما را به سوى پروردگارتان باز گردانده مى شويد».

فرشتگان مرگ چه چيز را قبض مى كنند؟ آنچه را فرشتگان مى گيرند جسم مردگان نيست، بلكه روح آنهاست، كه توسّط آنها قبض مى شود.

د) آيات مربوط به خواب:

به آيه 42 سوره زمر كه يكى از آيات مربوط به خواب است توجّه فرماييد:

«اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِى لَمْ تَمُتْ فِى مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِى قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُّسَمّىً إِنَّ فِى ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»؛ خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض مى كند، و روح كسانى را كه نمرده اند نيز به هنگام خواب مى گيرد؛ سپس ارواح كسانى كه فرمان مرگشان را صادر كرده، نگه مى دارد و ارواح ديگرى را (كه بايد زنده بمانند) باز مى گرداند تا سرآمدى معيّن؛ در اين امر نشانه هاى روشنى است براى كسانى كه مى انديشند».

به هنگام مرگ روح به طور كامل، و به هنگام خواب به طور ناقص از بدن جدا مى شود. بنابراين، خواب دليل ديگرى بر وجود روح است. نتيجه اين كه آيات فراوانى از قرآن مجيد دلالت بر وجود روح دارد.

ص: 192

صفّين باز گشت پشت دروازه كوفه،(1) در كنار قبرستان شهر، توقّف كرد. حضرت مى خواهد به اصحاب و يارانش كه از جنگ پرفراز و نشيب صفّين بازگشته اند درس بدهد، لذا خطاب به خفته گان در خاك و كوچ كردگان به آن دنيا فرمود:

«يَا أَهْلَ الدِّيَارِ الْمُوحِشَةِ، وَ الْمَحَالِ الْمُقْفِرَةِ، وَالْقُبُورِ الْمُظْلِمَةِ؛ يَا أَهْلَ التُّرْبَةِ، يَا أَهْلَ الْغُرْبَةِ، يَا أَهْلَ الْوَحْدَةِ، أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ سَابِقٌ، وَ نَحْنُ لَكُمْ تَبَعٌ لَاحِقٌ

؛ اى ساكنان خانه هاى وحشتناك؛ و مكان هاى خالى و قبرهاى تاريك! اى خاك نشينان! اى غريبان! اى تنهايان! اى وحشت زدگان! شما در اين راه بر ما پيش قدم شديد، و ما نيز به شما ملحق خواهيم شد».

حضرت پس از بيان وضعيّت مردگان در خانه قبر، و حتميّت و قطعيّت مرگ، خطاب به اموات كرده، و حوادث پس از مرگ آنها را در سه جمله بيان مى كند:

«أَمَّا الدُّورُ فَقَدْ سُكِنَتْ، وَ أَمَّا الْأَزْوَاجُ فَقَدْ نُكِحَتْ، وَ أَمَّا الْأَمْوَالُ فَقَدْ قُسِمَتْ.

هذَا خَبَرُ مَا عِنْدَنَا

؛ امّا خانه هايتان را ديگران ساكن شدند، و (امّا) همسرانتان (آنها كه جوان بودند) با افراد ديگر ازدواج كردند (و شما را فراموش نمودند) و (امّا) اموالتان (كه براى تحصيل آن زحمات فراوانى متحمّل شديد و بعضاً رعايت حلال و حرام را ننموديد) تقسيم شد. اين خبرى است كه در نزد ماست».

حضرت پس از بيان خبرهاى دنيا براى اموات، خطاب به آنان فرمود:

«فَمَا خَبَرُ مَا عِنْدَكُمْ؟ ثم التفت إِلى أَصحابه فقال: أَمَا لَوْ أُذِنَ لَهُمْ فِي الْكَلَامِ لَأَخْبَرُوكُمْ أَنَّ «خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى

؛ نزد شما چه خبرى است؟ سپس رو به اصحابش كرده، فرمود: هرگاه به آنها اجازه سخن داده شود به شما خبر مى دهند كه: بهترين

ص: 193

زاد و توشه در سفر آخرت، پرهيزكارى است».(1)

اين كه حضرت مى فرمايد: «اگر به آنها اجازه سخن داده شود ...» دليل بر آن است كه ارواح وجود دارند و مى توانند با ما ارتباط برقرار كرده، و سخن بگويند. ولى اين كار نياز به اذن الهى دارد.

عزيزان خواننده! از هم اكنون به فكر زاد و توشه عالم آخرت باشيم، و كوتاهى هاى گذشته را جبران كنيم، كه در بحبوحه قيامت هيچ كس به فكر كسى نيست، بلكه انسان محبوبترين افراد خود را رها كرده و تنها به فكر نجات خويشتن خواهد بود. خدايا به همه ما توفيق تهيّه زاد و توشه آن لحظات وحشتناك را عنايت فرما.

ص: 194

اللّه تفلحوا» گفتم: اين مطلب حديثى از سخنان پيامبر است، نه آيه قرآن! چگونه ممكن است روح علّامه طباطبايى كه از مفسّران بزرگ قرآن مجيد، و تفسير الميزان او كتابى كم نظير است حديث و آيه قرآن را از هم تشخيص ندهد!

از مرحوم آقاى فلسفى، آن واعظ شهير كم نظير، نيز نقل شده كه در برخورد با يكى از اين مدّعيان دروغگو از او مى خواهد روح مرحوم سعدى را حاضر كند. پس از آن كه مدّعى ادّعا مى كند كه روح سعدى حاضر شده، به او مى گويد: سعدى در گفتن شعر به فارسى و عربى تبحّر داشت، لذا از سعدى خواهش كن كه شعر «بنى آدم اعضاى يك پيكرند» را به عربى برگرداند! مدّعى دروغگو كه داشت رسوا مى شد، گفت: سعدى از اين تقاضاى تو عصبانى شد و مجلس را ترك كرد! خلاصه اين كه هر چند ارتباط با ارواح ممكن است، ولى بايد مواظب مدّعيان دروغگو بود.

***

ص: 195

ص: 196

رحم زن خارج مى گردد، زن را در چنين حال «حائض» و آن خون را خون «حيض» مى گويند. آيين كنونى يهود و نصارا احكامى ضدّ يكديگر در مورد آميزش مردان با چنين زنانى دارند، كه براى هر كس حالت استفهام ايجاد مى نمايد.

جمعى از يهود مى گويند: «معاشرت مردان با اين گونه زنان مطلقاً حرام است؛ هر چند به صورت غذا خوردن سر يك سفره، و يا زندگى در يك اطاق باشد» مثلًا مى گويند: «جايى كه زن حائض بنشيند مرد نبايد بنشيند، اگر نشست بايد لباس خود را بشويد وگرنه نجس است، و نيز اگر در رختخواب او بخوابد لباس و بدن را بايد شستشو دهد».

به طور خلاصه زن را در اين مدّت، يك موجود ناپاك و لازم الاجتناب مى دانند.

در مقابل اين گروه، مسيحيان هستند كه مى گويند: «هيچ فرقى ميان حالت حيض و غير حيض نيست، و همه گونه معاشرت حتّى آميزش جنسى، با زنان حائض بى مانع است!».

مشركان عرب، به خصوص آنها كه در «مدينه» زندگى مى كردند، كم و بيش به خلق و خوى يهود انس داشته، و با زنان حائض مانند يهود رفتار كرده، و در زمان عادت ماهيانه از آنها جدا مى شدند. همين اختلاف در آيين و افراط و تفريطهاى غير قابل گذشت، سبب شد كه بعضى از مسلمانان از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله در اين باره سؤال كنند، در پاسخ آنان اين آيه نازل شد.(1)

ص: 197

مى فرمايد: « (خون) از تو درباره حيض (و عادت ماهانه) سؤال مى كنند، بگو مايه ناراحتى و آلودگى است» «وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْمَحيضِ قُلْ هُوَ أَذىً».

و بلافاصله مى افزايد: «از اين رو در حال حيض از زنان كناره گيرى كنيد، و با آنها نزديكى ننماييد تا پاك شوند» «فَاعْتَزِلُوا النِّساءَ فِي الْمَحيضِ وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى يَطْهُرْنَ».

«هنگامى كه پاك شدند، آن گونه كه خدا به شما فرمان داده با آنها آميزش كنيد چرا كه خداوند هم توبه كنندگان و هم پاكان را» «فَإِذا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرينَ».

ص: 198

يا زيان آور) معرّفى كرده است، و در حقيقت اين جمله، فلسفه حكم اجتناب از آميزش جنسى زنان را در حالت قاعدگى كه در جمله بعد آمده است بيان مى كند؛ زيرا آميزش در چنين حالتى، علاوه بر اين كه تنفّرآور است، زيان هاى بسيارى به بار مى آورد كه طب امروز نيز، آن را اثبات كرده، از جمله:

احتمال عقيم شدن مرد و زن، و ايجاد يك محيط مساعد براى پرورش ميكروب بيمارى هاى آميزشى (مانند سفليس و سوزاك) و نيز التهاب اعضاى تناسلى زن، و وارد شدن خون آلوده به داخل عضو تناسلى مرد و غير اينها كه در كتب پزشكى آمده است. لذا پزشكان، آميزش جنسى با چنين زنانى را ممنوع اعلام مى كنند.

ص: 199

رحم، و شكافتن جدار رگ ها، خون موجود خارج مى شود و اين همان خون حيض است، و از اينجا دليل ديگرى براى ممنوع بودن آميزش جنسى در اين حال به دست مى آيد؛ زيرا رحم زن در موقع تخليه اين خون ها هيچ گونه آمادگى طبيعى براى پذيرش نطفه ندارد و لذا از آن صدمه مى بيند.

جمله «يَطْهُرْنَ» به گفته بسيارى از مفسّران به معناى پاك شدن زنان از خون حيض است، و اما جمله «فَإِذا تَطَهَّرْنَ» را بسيارى به معناى غسل كردن گرفته اند، بنابراين، طبق جمله اول، به هنگام پاك شدن از خون، آميزش جنسى جايز است هر چند غسل نكرده باشد، و طبق جمله دوم، تا غسل نكند جايز نيست.

بر اين اساس آيه خالى از ابهام نيست، ولى با توجه به اين كه جمله دوم تفسيرى است بر جمله اوّل و نتيجه آن- لذا با فاء تفريع عطف شده- به نظر مى رسد كه «تَطَهَّرْنَ» نيز به معناى پاك شدن از خون است. بنابراين، با پاك شدن از عادت، آميزش مجاز است، به خصوص اين كه در آغاز آيه هيچ سخنى از وجوب غسل در ميان نبود، و اين همان قولى است كه فقهاى بزرگ نيز در فقه به آن فتوا داده اند، كه بعد از پاك شدن از خون حتّى قبل از غسل، آميزش جنسى جايز است، ولى بدون شك، بهتر است كه بعد از غسل باشد.

جمله «مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ: از آن طريق كه خداوند دستور داده» مى تواند تأكيدى بر جمله قبل باشد، يعنى فقط در حال پاكى زنان، آميزش جنسى داشته باشيد، نه در غير اين حالت.

و ممكن است مفهوم وسيع تر و كلى ترى از آن استفاده كرد، يعنى بعد از پاك شدن نيز، آميزش بايد در چهار چوب فرمان خدا باشد، اين فرمان مى تواند فرمان تكوينى پروردگار يا فرمان تشريعى او باشد؛ زيرا خداوند براى بقاى نوع انسان، جاذبه مخصوصى در ميان دو جنس مخالف، نسبت به يكديگر قرار داده، و به

ص: 200

همين دليل، آميزش جنسى لذّت خاصى براى هر دو طرف دارد.

ولى مسلّم است، كه هدف نهايى، بقاى نسل بوده، و اين جاذبه و لذّت، مقدّمه آن است، روى اين اصل لذّت جنسى بايد تنها در مسير بقاى نسل قرار گيرد، و به همين جهت استمنا، لواط و مانند آن، نوعى انحراف از اين فرمان تكوينى و ممنوع است.

و نيز ممكن است مراد، امر تشريعى باشد، يعنى بعد از پاك شدن زنان از عادت ماهانه، بايد جهات حلال و حرام را در حكم شرع در نظر بگيريد.

بعضى نيز گفته اند: مفهوم اين جمله ممنوع بودن آميزش جنسى با همسران از غير طريق معمولى مى باشد، ولى با توجّه به اين كه در آيات گذشته سخنى از اين مطلب در ميان نبوده، اين تفسير مناسب به نظر نمى رسد.(1)

ص: 201

و به عكس آنها، مسيحيان هيچ گونه محدوديّت و ممنوعيّتى براى خود، در برخورد با زنان، در اين ايّام، قائل نبودند. و امّا در نزد بت پرستان عرب، دستور و سنّت خاصّى در اين زمينه يافت نمى شد، ولى ساكنان «مدينه» و اطراف آن، بعضى از آداب يهود را در اين زمينه اقتباس كرده بودند، و در معاشرت با زنان در حال حيض، سختگيرى هايى داشتند، در حالى كه ساير عرب چنين نبودند، و حتّى شايد آميزش جنسى را در اين حال جالب مى دانستند، و معتقد بودند: اگر فرزندى نصيب آنها شود بسيار خون ريز خواهد بود، و اين از صفات بارز و مطلوب، نزد اعراب باديه نشين خون ريز بود.(1)

2. ذكر طهارت و توبه در كنار يكديگر در آيات فوق ممكن است اشاره به اين باشد كه طهارت، مربوط به پاكيزگى ظاهر، و توبه اشاره به پاكيزگى باطن است.

اين احتمال نيز وجود دارد كه طهارت در اينجا به معناى آلوده نشدن به گناه بوده باشد. يعنى خداوند، هم كسانى را كه آلوده به گناه نشده اند دوست دارد و هم كسانى كه بعد از آلودگى توبه كنند، و در زمره پاكان در آيند.

ضمناً اشاره به مسأله توبه در اينجا ممكن است ناظر به اين باشد كه بعضى بر اثر فشار غريزه جنسى، نمى توانستند خويشتن دارى كنند و بر خلاف امر خدا به گناه آلوده مى شدند، سپس از عمل خود نادم شده و ناراحت مى گشتند، براى اين كه راه بازگشت را به روى خود بسته نبينند و از رحمت حق مأيوس نشوند، طريق توبه را به آنها نشان مى دهد.(2)

ص: 202

ص: 203

ص: 204

جز صداى آهسته چيزى نمى شنوى.* در آن روز، شفاعت (هيچ كس) سودى نمى بخشد، جز كسى كه خداوند رحمان به او اجازه داده، و از او راضى است.* خداوند آنچه را پيش رو دارند، و آنچه را (در دنيا) پشت سر گذاشته اند مى داند؛ در حالى كه آنها به او احاطه علمى ندارند!* و (در آن روز) همه چهره ها در برابر خداوند زنده پاينده، خاضع مى شود؛ و آن كه بار ستمى بر دوش دارد مأيوس (و زيان كار) است* (اما) آن كس كه كارهاى شايسته انجام دهد، در حالى كه مؤمن باشد، نه از ستمى مى ترسد، و نه از كمبود (حقّش)».

ص: 205

از مجموع آيات قرآن در مورد سرنوشت كوه ها چنين استفاده مى شود: آنها در آستانه رستاخيز مراحل مختلفى را طى مى كنند:

نخست به لرزه در مى آيند «يَوْمَ تَرْجُفُ الْا رْضُ وَ الْجِبالُ».(1)

در مرحله ديگر به حركت درمى آيند «وَ تَسِيرُ الْجِبالُ سَيْراً».(2)

در سومين مرحله از هم متلاشى شده، و به صورت انبوهى از شن درمى آيند «وَكانَتِ الْجِبالُ كَثِيباً مَهِيلًا».(3)

و در آخرين مرحله آن چنان طوفان و باد آنها را از جا حركت مى دهد و در فضا مى پاشد كه همچون پشم هاى زده شده به نظر مى رسد «وَ تَكُونُ الْجِبالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ».(4)

آيه بعد مى گويد: با متلاشى شدن كوه ها و پراكنده شدن ذرّات آن، «خداوند صفحه زمين را به صورت زمينى صاف، مستوى و بى آب و گياه درمى آورد» «فَيَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً».(5)

آن چنان كه در آن هيچ گونه اعوجاج، پستى و بلندى مشاهده نخواهى كرد «لاتَرى فِيها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً».(6)

ص: 206

در اين هنگام دعوت كننده الهى، مردم را به حيات و جمع در محشر و حساب دعوت مى كند، و همگى بى كم و كاست، دعوت او را لبّيك گفته و از او پيروى مى نمايند؛ «يَوْمَئِذٍ يَتَّبِعُونَ الدَّاعِيَ لاعِوَجَ لَهُ».

آيا اين دعوت كننده «اسرافيل» است، يا فرشته ديگرى از فرشتگان بزرگ خدا؟

در قرآن دقيقاً مشخّص نشده است، ولى هر كس باشد آن چنان فرمانش نافذ است كه هيچ كس قدرت تخلّف از آن را ندارد.

جمله: لاعِوَجَ لَهُ: «هيچ انحراف و كجى ندارد» ممكن است توصيف براى دعوت اين دعوت كننده بوده باشد، و يا توصيفى براى پيروى كردن دعوت شدگان، يا هر دو.

جالب توجّه اين كه همان گونه كه سطح زمين آن چنان صاف و مستوى مى شود كه كمترين اعوجاجى در آن نيست، فرمان الهى و دعوت كننده او نيز آن چنان صاف و مستقيم، و پيروى از او آن چنان مشخّص است كه هيچ انحراف و كجى در آن نيز راه ندارد.

«در اين موقع اصوات در برابر عظمت پروردگار رحمان خاضع مى گردد و جز صداى آهسته، چيزى نمى شنوى»؛ «وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلاتَسْمَعُ إِلَّا هَمْساً».(1)

اين خاموشى صداها يا به خاطر سيطره عظمت الهى بر عرصه محشر است كه همگان در برابرش خضوع مى كنند، و يا از ترس حساب و كتاب و نتيجه اعمال و يا هر دو.

ص: 207

از آنجا كه ممكن است بعضى گرفتار اين اشتباه شوند كه: ممكن است غرق گناه باشند و به وسيله شفيعانى شفاعت شوند، بلافاصله اضافه مى كند: «در آن روز شفاعت هيچ كس سودى نمى دهد، مگر كسانى كه خداوند رحمان به آنها اجازه شفاعت داده، و از گفتار آنها در اين زمينه راضى است»؛ «يَوْمَئِذٍ لاتَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِيَ لَهُ قَوْلًا».

اشاره به اين كه: شفاعت در آنجا بى حساب نيست، بلكه برنامه دقيقى دارد هم در مورد شفاعت كننده، و هم در مورد شفاعت شونده، و تا استحقاق و شايستگى براى شفاعت شدن در افراد وجود نداشته باشد، شفاعت معنا ندارد.

حقيقت اين است كه: گروهى پندارهاى غلطى از شفاعت دارند و آن را بى شباهت به پارتى بازى هاى دنيا نمى دانند، در حالى كه شفاعت از نظر منطق اسلام يك كلاس عالى تربيت است، درسى است براى آنها كه راه حق را با پاى تلاش و كوشش مى پيمايند، و احياناً گرفتار كمبودها و لغزش ها مى شوند، اين لغزش ها ممكن است گرد و غبار يأس و نوميدى بر دل هاشان بپاشد.

در اينجاست كه شفاعت به عنوان يك نيروى محرّك، به سراغ آنها مى آيد و مى گويد: مأيوس نشويد، راه حق را همچنان ادامه دهيد و دست از تلاش و كوشش در اين راه برنداريد، و اگر لغزشى از شما سر زده، شفيعانى هستند كه به اجازه خداوند رحمان كه رحمت عامش همگان را فرا گرفته، از شما شفاعت مى كنند.

شفاعت، دعوت به تنبلى، يا فرار از زير بار مسئوليت، و يا چراغ سبز در برابر ارتكاب گناه نيست، شفاعت دعوت به استقامت در راه حق و تقليل گناه در سر حدّ امكان است.

گر چه بحث شفاعت نياز به طرح مطالب فراوان دارد كه اينجا جاى آن نيست ولى به داستان جالبى در اين زمينه توجّه فرماييد، تا معلوم شود شفاعت هم

ص: 208

بى حساب و كتاب نيست.(1)

يكى از علماى محترم تهران كه رحمت خدا بر او باد چنين نقل مى كرد، شاعرى به نام «حاجب» كه در مسأله شفاعت گرفتار اشتباهات عوام شده بود شعرى به اين مضمون مى سرايد:

حاجب اگر معامله حشر با على است من ضامنم كه هر چه بخواهى گناه كن!!

شب هنگام اميرمؤمنان على عليه السلام را در حالى كه عصبانى و خشمگين بوده در خواب مى بيند، مى فرمايد: شعر خوبى نگفتى!

عرض مى كند: چه بگويم؟

مى فرمايد: شعرت را اين چنين اصلاح كن:

حاجب اگر معامله حشر با على است شرم از رخ على كن و كمتر گناه كن!

در آيه بعد، چنين اضافه مى كند: «خداوند آنچه را كه آنها در پيش دارند و آنچه را در دنيا پشت سر گذاشته اند، همه را مى داند، و از تمام افعال، سخنان و نيّات آنها در گذشته و پاداش و كيفرى را كه در آينده در پيش دارند، از همه با خبر است، ولى آنها احاطه علمى به پروردگار ندارند» «يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لايُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً».

و به اين ترتيب، احاطه علمى خداوند، هم نسبت به اعمال آنهاست و هم نسبت به جزاى آنها، و اين دو در حقيقت دو ركن قضاوت كامل و عادلانه است، كه قاضى هم از حوادثى كه رخ داده كاملًا آگاه باشد و هم از حكم و جزاى آن.

ص: 209

و در آيه بعد مى فرمايد: «در آن روز همه مردم در برابر خداوند حىّ قيّوم، كاملًا خاضع مى شوند» «وَعَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ».

«عَنَت» از مادّه «عنوة» به معناى خضوع و ذلّت آمده، لذا به اسير «عانى» گفته مى شود، چرا كه در دست اسيركننده، خاضع و ذليل است.

و اگر مى بينيم در اينجا خضوع به «وجوه» (صورت ها) نسبت داده شده، به خاطر آن است كه آثار همه پديده هاى روانى از جمله خضوع، نخستين بار، در چهره انسان ظاهر مى شود.

اين احتمال را نيز بعضى از مفسّران داده اند كه «وجوه» در اينجا به معناى «رؤساء»، سردمداران و زمامداران است، كه در آن روز همگى در پيشگاه خدا ذليل و خاضع مى شوند (ولى تفسير اوّل مناسب تر به نظر مى رسد).

انتخاب صفت «حىّ و قيّوم» از ميان صفات خدا به خاطر تناسبى است كه اين دو صفت با رستاخيز، كه روز حيات و قيام همگان است دارد.

و در پايان آيه، اضافه مى كند: «مأيوس و نوميد از ثواب الهى كسانى هستند كه بار ظلم و ستم بر دوش كشيدند» «وَ قَدْ خابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً».

گويى ظلم و ستم همچون بار عظيمى است كه بر دوش انسان سنگينى مى كند و از پيشرفت او به سوى نعمت هاى جاويدان الهى بازمى دارد، ظالمان و ستمگران چه آنها كه بر خويش ستم كردند، يا بر ديگران، از اين كه در آن روز، با چشم خود مى بينند، سبكباران به سوى بهشت مى روند، اما آنها زير بار سنگين ظلم در كنار جهنم زانو زده اند، نااميدانه به آنها نگاه مى كنند و حسرت مى برند!.

و از اين نگاه كه روش قرآن غالباً بيان تطبيقى مسائل است بعد از ذكر سرنوشت ظالمان و مجرمان در آن روز، به بيان حال مؤمنان پرداخته، مى گويد: «امّا كسانى كه اعمال صالحى انجام دهند، در حالى كه ايمان دارند، آنها نه از ظلم و ستمى

ص: 210

مى ترسند و نه از نقصان حقشان» «وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلايَخافُ ظُلْماً وَ لا هَضْماً».(1)

تعبير به «مِنَ الصَّالِحاتِ» اشاره به اين است كه: اگر نتوانند همه اعمال صالح را انجام دهند، لااقل بخشى از آن را به جا مى آورند؛ چرا كه ايمان بدون عمل صالح، درختى است بدون ميوه، همان گونه كه عمل صالح بدون ايمان، درختى است بى ريشه، كه ممكن است چند روزى سر پا بماند امّا سرانجام مى خشكد، به همين دليل، بعد از ذكر عمل صالح، قيد «وَ هُوَ مُؤْمِنٌ» آمده است.

اصولًا «عمل صالح» نمى تواند بدون ايمان، وجود پيدا كند، و اگر هم گاهى افراد بى ايمان، اعمال نيكى انجام دهند بدون شك، محدود و ضعيف و استثنايى خواهد بود. و به تعبير ديگر براى اين كه عمل صالح به طور مستمر، ريشه دار و عميق انجام گيرد، بايد از عقيده پاك و اعتقاد صحيحى سيراب گردد.

ص: 211

بعضى ديگر احتمال داده اند: اوّلى اشاره به آن است كه از نابود شدن كل حسناتشان بيم ندارند، و دومى اشاره به آن است كه حتّى از نقصان مقدار كمى از آن نيز وحشتى به خود راه نمى دهند؛ چرا كه حساب الهى دقيق است.

اين احتمال نيز وجود دارد كه: اين مؤمنان صالح احتمالًا لغزش هايى نيز داشته اند، يقين دارند اين لغزش ها را بيش از آنچه هست درباره آنها نمى نويسند و از ثواب اعمال صالحشان نيز چيزى نمى كاهند.

تفسيرهاى فوق در عين حال با هم منافاتى ندارند، و ممكن است جمله بالا اشاره به همه اين معانى باشد.

ص: 212

الْقَيُّومِ».

9- ظالمان مأيوس مى گردند «وَ قَدْ خابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً».

10- و مؤمنان به لطف پروردگار اميدوارند «وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ ...».

***

ص: 213

ص: 214

در چشمه تيره و گل آلودى غروب مى كند؛ و در آنجا قومى را يافت؛ گفتيم: «اى ذو القرنين! يا (آنان را) مجازات مى كنى، و يا روش نيكويى در مورد آنها انتخاب مى نمايى»؟* گفت: «امّا كسى را كه ستم كرده است، مجازات خواهيم كرد؛ سپس به سوى پروردگارش باز گردانده مى شود، و خدا او را مجازات شديدى خواهد كرد!* و امّا كسى كه ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد، پاداشى نيكوتر خواهد داشت؛ و ما دستور آسانى به او خواهيم داد».* سپس (بار ديگر) از اسبابى (كه در اختيار داشت) بهره گرفت.* تا زمانى كه به خاستگاه خورشيد رسيد؛ (در آنجا) ديد خورشيد بر جمعيّتى طلوع مى كند كه در برابر (تابش) آفتاب پوششى براى آنها قرار نداده بوديم. (وسايبانى نداشتند)* (آرى) اين چنين بود (كار ذو القرنين)! و ما به خوبى بر آنچه نزد او بود احاطه داشتيم!».(1)

ص: 215

اين هر سه مشتمل بر مسائلى است كه ما را از محدوده زندگى معمولى، بيرون مى برد و نشان مى دهد: عالم و حقايق آن، منحصر به آنچه مى بينيم و به آن خو گرفته ايم نيست.

داستان ذو القرنين درباره كسى است كه: افكار فلاسفه و محقّقان را از دير زمان تاكنون، به خود مشغول داشته، و براى شناخت او تلاش فراوان كرده اند.

ما نخست، به تفسير آيات مربوط به ذو القرنين- كه مجموعاً 16 آيه است- مى پردازيم كه: قطع نظر از شناخت تاريخى شخص او، خود درسى است بسيار آموزنده و پر از نكته.

سپس، براى شناخت شخص او با استفاده از قرائن موجود در اين آيات، روايات و گفتار مورّخان، وارد بحث مى شويم.

و به تعبير ديگر، ما نخست از «شخصيّت» او سخن مى گوييم، و آنچه از نظر قرآن اهميّت دارد، همان موضوع اوّل است.

نخستين آيه مى گويد: «از تو درباره ذو القرنين سؤال مى كنند» «وَيَسْئَلُونَكَ عَنْ ذِي الْقَرْنَيْنِ».

«بگو: به زودى گوشه اى از سرگذشت او را براى شما بازگو مى كنم» «قُلْ سَأَتْلُوا عَلَيْكُمْ مِنْهُ ذِكْراً».

تعبير به «سَأَتْلُوا» با توجّه به اين كه: «سين» معمولًا براى آينده نزديك است،- در حالى كه در اين مورد پيامبر صلى الله عليه و آله بلا فاصله از ذو القرنين سخن مى گويد- ممكن است براى رعايت ادب، در سخن بوده باشد، ادبى كه آميخته با ترك عجله و شتابزدگى است، ادبى كه مفهومش دريافت سخن از خدا و سپس بيان براى مردم است.

به هر حال آغاز اين آيه، نشان مى دهد: داستان «ذو القرنين» قبلًا در ميان مردم مطرح بوده، منتها اختلافات يا ابهاماتى آن را فراگرفته بود، به همين دليل، از

ص: 216

پيامبر صلى الله عليه و آله توضيحات لازم را در اين زمينه خواستند.

آنگاه مى افزايد: «ما در روى زمين او را تمكين داديم» (قدرت، ثبات، نيرو و حكومت بخشيديم) «إِنَّا مَكَّنَّا لَهُ فِي الْا رْضِ».

«و اسباب هر چيز را در اختيارش نهاديم» «وَ آتَيْناهُ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ سَبَباً».

گر چه، بعضى از مفسّران خواسته اند، مفهوم «سَبَب» را- كه در اصل به معناى طنابى است كه به وسيله آن از درختان نخل بالا مى روند، و سپس به هر گونه وسيله اطلاق شده- در مفهوم خاصّى محدود كنند، ولى پيداست آيه، كاملًا مطلق است، و مفهوم وسيعى دارد و نشان مى دهد كه: خداوند اسباب وصول به هر چيزى را در اختيار «ذو القرنين» گذارده بود:

عقل و درايت كافى، مديريّت صحيح، قدرت و قوّت، لشگر و نيروى انسانى، و امكانات مادّى، خلاصه آنچه از وسائل معنوى و مادّى براى پيشرفت و رسيدن به هدف ها لازم بود، در اختيار او نهاديم.

«او هم از اين وسائل استفاده كرد» «فَأَتْبَعَ سَبَباً».

«تا به غروبگاه آفتاب رسيد» «حَتَّى إِذا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ».

«در آنجا احساس كرد كه: خورشيد در چشمه يا درياى تيره و گل آلودى فرو مى رود» «وَجَدَها تَغْرُبُ فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ».(1)

«و در آنجا گروهى از انسان ها را يافت» (كه مجموعه اى از انسان هاى نيك و بد بودند) «وَ وَجَدَ عِنْدَها قَوْماً».

ص: 217

«به ذو القرنين گفتيم: آيا مى خواهى آنها را مجازات كنى و يا طريقه نيكوئى را در ميان آنها انتخاب نمائى» «قُلْنا يا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمَّا أَنْ تُعَذِّبَ وَ إِمَّا أَنْ تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْناً».(1)

بعضى از مفسّران از تعبير «قُلْنا» (ما به ذو القرنين گفتيم) مى خواهند نبوّت او را استفاده كنند، ولى اين احتمال، نيز وجود دارد كه: منظور از اين جمله الهام قلبى باشد، كه در مورد غير پيامبران نيز، وجود داشته، امّا نمى توان انكار كرد كه: اين تعبير، بيشتر نبوّت را در نظر انسان مجسم مى كند.

ذو القرنين «گفت: امّا كسانى كه ستم كرده (و به ستم خود ادامه دهند) آنها را مجازات خواهيم كرد» «قالَ أَمَّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ».

«سپس به سوى پروردگارش بازمى گردد و خداوند او را عذاب شديدى خواهد نمود» «ثُمَّ يُرَدُّ إِلى رَبِّهِ فَيُعَذِّبُهُ عَذاباً نُكْراً».(2)

اين ظالمان وستمگران، هم مجازات اين دنيا را مى چشند و هم عذاب آخرت را.

«و امّا كسى كه ايمان آورده، و عمل صالح انجام دهد، پاداش نيكو خواهد داشت» «وَ أَمَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُ جَزاءً الْحُسْنى .

«و ما فرمان آسانى به او خواهيم داد» «وَ سَنَقُولُ لَهُ مِنْ أَمْرِنا يُسْراً».

هم با گفتار نيك با او برخورد خواهيم كرد، و هم تكاليف سخت و سنگين بر دوش او نخواهيم گذارد، و خراج و ماليات سنگين نيز از او نخواهيم گرفت.

گويا هدف «ذو القرنين» از اين بيان، اشاره به اين است كه: مردم در برابر دعوت من به توحيد و ايمان، و مبارزه با ظلم و شرك و فساد، به دو گروه تقسيم خواهند شد:

ص: 218

كسانى كه تسليم اين برنامه سازنده الهى شوند، مطمئّناً پاداش نيك خواهند داشت، و در امنيّت و آسودگى خاطر زندگى خواهند كرد.

امّا آنها كه در برابر اين دعوت موضع گيرى خصمانه داشته باشند و به شرك و ظلم و فساد ادامه دهند مجازات خواهند شد.

ضمناً از مقابله «مَنْ ظَلَمَ» با «مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً» معلوم مى شود: ظلم در اينجا به معناى شرك و عمل ناصالح است، كه از ميوه هاى تلخ درخت شوم شرك مى باشد.

«ذو القرنين» سفر خود را به غرب پايان داد، سپس عزم شرق كرد آن گونه كه قرآن مى گويد: «بعد از آن، از اسباب و وسائلى كه در اختيار داشت مجدداً بهره گرفت»؛ «ثُمَّ أَتْبَعَ سَبَباً».

«و همچنان به راه خود ادامه داد، تا به خاستگاه خورشيد رسيد»؛ «حَتَّى إِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ».

«در آنجا مشاهده كرد: خورشيد بر جمعيّتى طلوع مى كند كه براى آنها در مقابل آفتاب پوششى قرار نداده بوديم»؛ «وَجَدَها تَطْلُعُ عَلى قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً».

اين جمعيّت در مرحله اى بسيار پايين، از زندگى انسانى بودند، يعنى برهنه زندگى مى كردند، و يا پوشش بسيار كمى كه بدن آنها را از آفتاب نمى پوشانيد، داشتند.

بعضى از مفسّران، اين احتمال را نيز بعيد ندانسته اند كه: آنها خانه و مسكنى نداشتند تا آنها را از تابش آفتاب بپوشاند.(1)

ص: 219

احتمال ديگرى كه در تفسير اين جمله گفته اند، اين است كه: سرزمين آنها يك بيابان فاقد كوه و درخت و پناهگاه بود، و چيزى كه آنها را از آفتاب بپوشاند و سايه دهد در آن بيابان وجود نداشت.(1)

در عين حال، تفسيرهاى فوق، منافاتى با هم ندارند.

آرى «اين چنين بود كار ذو القرنين، و ما به خوبى مى دانيم او چه امكاناتى براى (پيشبرد اهداف خود) در اختيار داشت» «كَذلِكَ وَ قَدْ أَحَطْنا بِما لَدَيْهِ خُبْراً».

بعضى از مفسّران، اين احتمال را در تفسير آيه داده اند كه: جمله فوق، اشاره اى به هدايت الهى، نسبت به ذو القرنين در برنامه ها و تلاش هايش است.(2)

ص: 220

نمى فهميدند (و زبانشان مخصوص خودشان بود)!* (آن گروه با اشاره به او) گفتند:

«اى ذو القرنين! (قوم) يأجوج و مأجوج در اين سرزمين فساد مى كنند؛ آيا ممكن است ما هزينه اى براى تو قرار دهيم، كه ميان ما و آنها سدّى ايجاد كنى»؟!* ذوالقرنين گفت: «آنچه پروردگارم در اختيار من گذارده، بهتر است؛ (از آنچه پيشنهاد مى كنيد؛ كافى است) مرا با نيرويى يارى دهيد، تا ميان شما و آنها سدّ محكمى قرار دهم!* قطعات بزرگ آهن برايم بياوريد (و روى هم بچينيد)»! تا وقتى كه ميان دو كوه را پوشانيد، گفت: « (در اطراف آن آتش بيفروزيد، و در آن بدميد»! (آنها دميدند) تا آتش قطعات آهن را سرخ كرد، گفت: (اكنون) «مس مذاب برايم بياوريد تا بر روىِ آن بريزم (و شكافهاى آن را پر كنم»!* (سرانجام چنان سدّى ساخت) كه آنها (/ طايفه يأجوج و مأجوج قادر نبودند از آن بالا روند؛ و نمى توانستند سوراخى در آن ايجاد كنند.* (آنگاه) گفت: «اين از رحمتى از جانب پروردگار من است! و هنگامى كه وعده پروردگارم فرا رسد، آن را در هم مى كوبد؛ و وعده پروردگارم حق است»!

ص: 221

بعضى نيز اين احتمال را داده اند: منظور از جمله «لايَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلًا» اين نيست كه: آنها به زبان هاى معروف آشنا نبودند، بلكه آنها محتواى سخن را درك نمى كردند، يعنى از نظر فكرى بسيار عقب مانده بودند.

در اين كه: اين دو كوه، كجا بوده؟- همانند ساير جنبه هاى تاريخى و جغرافيايى اين سرگذشت- در پايان بحث تفسيرى سخن خواهيم گفت.

در اين هنگام، آن جمعيّت كه از ناحيه دشمنان خونخوار و سرسختى به نام «يأجوج و مأجوج» در عذاب بودند، مَقْدَم «ذو القرنين» را كه داراى قدرت و امكانات عظيمى بود، غنيمت شمرده، و دست به دامن او زده «گفتند: اى ذوالقرنين! يأجوج و مأجوج در اين سرزمين فساد مى كنند، آيا ممكن است ما هزينه اى در اختيار تو بگذاريم كه ميان ما و آنها سدّى ايجاد كنى»؟ «قالُوا يا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِنَّ يَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْا رْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجاً عَلى أَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُمْ سَدّاً».

اين گفتار آنها، با اين كه، حدّاقل زبان ذو القرنين را نمى فهميدند ممكن است از طريق علامت و اشاره بوده باشد، و يا لغت بسيار ناقصى كه نمى توان آن را به حساب آورد.

اين احتمال را نيز داده اند كه: تفاهم ميان آنها به وسيله بعضى از مترجمين يا به الهام الهى، همچون سخن گفتن بعضى از پرندگان با «سليمان»، بوده است.

به هر حال، از اين جمله استفاده مى شود: آن جمعيّت از نظر امكانات اقتصادى وضع خوبى داشتند، امّا از نظر صنعت، فكر و نقشه ناتوان بودند، لذا حاضر شدند هزينه اين سدّ مهم را بر عهده گيرند مشروط بر اين كه: ذو القرنين طرح و ساختمان آن را پذيرا گردد.

در مورد يأجوج ومأجوج به خواست خدا در پايان اين بحث سخن خواهيم گفت.

ص: 222

امّا ذو القرنين در پاسخ آنها چنين اظهار داشت: «آنچه را خدا در اختيار من گذارده (از آنچه شما مى خواهيد بگذاريد) بهتر است و نيازى به كمك مالى شما ندارم»؛ «قالَ ما مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ».

«مرا با نيرويى يارى كنيد، تا ميان شما و اين دو قوم مفسد، سدّ نيرومندى ايجاد كنم» «فَأَعِينُونِي بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ رَدْماً».

«رَدْم» (بر وزن مرد) در اصل، به معناى پركردن شكاف به وسيله سنگ است، ولى بعداً به معناى وسيع ترى كه شامل هرگونه سدّ، و حتّى شامل وصله كردن لباس مى شود، گفته شده است.

جمعى از مفسّران معتقدند: «رَدْم» به سدّ محكم و نيرومند گفته مى شود(1) و طبق اين تفسير ذو القرنين به آنها قول داد: بيش از آنچه انتظار دارند بنا كند.

ضمناً، بايد توجّه داشت: «سَدّ» (بر وزن قد) و «سُدّ» (بر وزن خود) به يك معناست و آن حائلى است كه ميان دو چيز ايجاد مى كنند، ولى به گفته «راغب» در «مفردات»، بعضى ميان اين دو فرق گذاشته اند، اوّلى را مصنوع انسان و دومى را حائل هاى طبيعى دانسته اند.

سپس چنين دستور داد: «قطعات بزرگ آهن براى من بياوريد» «آتُونِي زُبَرَ الْحَدِيدِ».

«زُبَر» جمع «زبرة» (بر وزن غرفه) به معنى قطعات بزرگ و ضخيم آهن است.

هنگامى كه قطعات آهن آماده شد، دستور چيدن آنها را به روى يكديگر صادر كرد «تا كاملًا ميان دو كوه را پوشاند»؛ «حَتَّى إِذا ساوى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ».

«صَدَف» در اينجا به معناى كناره كوه است، و از اين تعبير روشن مى شود كه:

ميان دو كناره كوه، شكافى بوده كه يأجوج و مأجوج از آن وارد مى شدند، ذوالقرنين

ص: 223

تصميم داشت آن را پر كند.

سومين دستور ذو القرنين اين بود: به آنها گفت: موادّ آتش زا (هيزم و مانند آن) بياوريد و آن را در دو طرف اين سدّ قرار دهيد، و با وسائلى كه در اختيار داريد «در آن آتش بدميد تا قطعات آهن را، سرخ وگداخته كرد»؛ «قالَ انْفُخُوا حَتَّى إِذا جَعَلَهُ ناراً».

در حقيقت او مى خواست از اين طريق، قطعات آهن را به يكديگر پيوند دهد و سدّ يكپارچه اى بسازد، با اين طرح عجيب، همان كارى را كه امروز به وسيله جوشكارى انجام مى دهند انجام داد، يعنى به قدرى حرارت به آهن ها داده شد كه كمى نرم شدند و به هم جوش خوردند!.

سرانجام آخرين دستور را چنين صادر كرد: «گفت: مس ذوب شده براى من بياوريد تا به روى اين سدّ بريزم»؛ «قالَ آتُونِي أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراً».

و به اين ترتيب، مجموعه آن سدّ آهنين را با لايه اى از مس پوشانيد و آن را از نفوذ هوا و پوسيدن حفظ كرد!.

بعضى از مفسّران نيز گفته اند: در دانش امروز به اثبات رسيده، اگر مقدارى مس به آهن اضافه كنند، مقاومت آن را بسيار زيادتر مى كند، ذو القرنين چون از اين حقيقت آگاه بود، اقدام به چنين كارى كرد.

ضمناً، مشهور در معناى «قِطْر» همان است كه گفتيم (مس مذاب) ولى بعضى از مفسّران آن را به «روى مذاب» تفسير كرده اند كه خلاف معروف است.

سرانجام، اين سدّ به قدرى نيرومند و مستحكم شد كه «آن گروه مفسد، قادر نبودند از آن بالا بروند، و نه قادر بودند در آن نقبى ايجاد كنند» «فَمَا اسْطاعُوا أَنْ يَظْهَرُوهُ وَ مَا اسْتَطاعُوا لَهُ نَقْباً».(1)

ص: 224

در اينجا «ذو القرنين» با اين كه كار بسيار مهمّى انجام داده بود، و طبق روش مستكبران، مى بايست به آن مباهات كند و بر خود ببالد، و يا منّتى بر سر آن گروه بگذارد، امّا چون مرد خدا بود، با نهايت ادب چنين «اظهار داشت: اين از رحمت پروردگار من است»؛ «قالَ هذا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّي».

اگر علم و آگاهى دارم و به وسيله آن مى توانم چنين گام مهمّى بردارم از ناحيه خداست، و اگر قدرت و نفوذ سخن دارم، آن هم از ناحيه اوست.

و اگر چنين مصالحى در اختيار من قرار گرفت آن هم از بركت رحمت واسعه پروردگار است، من چيزى از خود ندارم كه بر خويشتن ببالم و كار مهمّى نكرده ام كه بر گردن بندگان خدا منّت گذارم!

سپس اين جمله را اضافه كرد: گمان نكنيد اين يك سدّ جاودانى و ابدى است! نه، «هنگامى كه فرمان پروردگارم فرا رسد، آن را درهم مى كوبد، و به يك سرزمين صاف و هموار مبدّل مى سازد»! «فَإِذا جاءَ وَعْدُ رَبِّي جَعَلَهُ دَكَّاءَ».

«و اين وعده پروردگار من حق است» «وَ كانَ وَعْدُ رَبِّي حَقّاً».

ذوالقرنين در اين گفتارش، به مسأله فنا دنيا، و درهم ريختن سازمان آن در آستانه رستاخيز اشاره مى كند.

امّا بعضى مفسّران، وعده خدا را اشاره به پيشرفت هاى علمى بشر مى دانند كه با آن ديگر سدّ غير قابل عبور مفهومى ندارد، وسائل هوايى، همچون هواپيماها، هليكوپترها و مانند آن تمام اين موانع را برمى دارد.

ولى اين تفسير، بعيد به نظر مى رسد.

ص: 225

گرفت؟ و سدّى كه او ساخته در كجاست؟ و مانند اينها، بعداً به خواست خدا بحث خواهيم كرد.

ولى قطع نظر از جنبه هاى تطبيقى تاريخى، خود اين داستان به طور سربسته داراى نكات آموزنده فراوانى است كه توجّه به آن از هر چيز لازم تر، و در واقع هدف اصلى قرآن را تشكيل مى دهد.

1- نخستين درسى كه به ما مى آموزد، اين است كه: در جهان هيچ كارى بدون توسّل به اسباب امكان ندارد، لذا خدا براى پيشرفت كار ذو القرنين «اسباب» پيشرفت و پيروزى را به او داد «وَ آتَيْناهُ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ سَبَباً» و او هم به خوبى از اين اسباب بهره گرفت «فَأَتْبَعَ سَبَباً».

بنابراين، آنها كه انتظار دارند، بدون تهيّه اسباب لازم، به پيروزى برسند به جايى نخواهند رسيد، حتّى اگر ذو القرنين باشند!

2- هر چند، غروب خورشيد در چشمه اى گل آلود، قطعاً جنبه خطاى باصره داشت، ولى با اين حال، نشان مى دهد كه: ممكن است خورشيد با آن عظمت به وسيله چشمه گل آلودى پوشانده گردد، همان گونه كه يك انسان با عظمت و يك شخصيّت والامقام گاه بر اثر يك لغزش به كلّى سقوط مى كند، و شخصيّتش در ديده ها غروب خواهد كرد.

3- هيچ حكومتى نمى تواند، بدون تشويق خادمان و مجازات و كيفر خطاكاران به پيروزى برسد، اين همان اصلى است كه ذوالقرنين از آن به خوبى استفاده كرد، و گفت:

«آنها را كه ظلم و ستم كرده اند مجازات خواهيم كرد، و آنها كه ايمان آورده و عمل صالح دارند را به نحوى شايسته و نيكويى پاداش خواهيم داد».

على عليه السلام در فرمان معروفش به «مالك اشتر» كه يك دستور العمل جامع

ص: 226

كشوردارى است مى فرمايد:

«لايَكُونَنَّ الْمُحْسِنُ وَ الْمُسِي ءُ عِنْدَكَ بِمَنْزِلَةٍ سَواءٍ فَإِنَّ فِي ذلِكَ تَزْهِيداً لِا هْلِ الإِحْسانِ فِي الْإِحْسانِ وَ تَدْرِيباً لِا هْلِ الْاسائَةِ عَلَى الْاسائَةِ

؛ هيچ گاه نبايد نيكوكار و بدكار در نظر تو يكسان باشند، زيرا اين امر، سبب مى شود كه نيكوكاران به كار خود بى رغبت شوند و بدكاران، جسور و بى پروا».(1)

4- تكليف شاق، هرگز مناسب يك حكومت عدل الهى نيست، و به همين دليل، ذو القرنين بعد از آن كه تصريح كرد، من ظالمان را مجازات خواهم كرد و صالحان را پاداش نيكو خواهم داد، اضافه نمود: «من برنامه سهل و آسانى به آنها پيشنهاد خواهم كرد» (تا توانايى انجام آن را از روى ميل و رغبت و شوق داشته باشند).

5- يك حكومت فراگير، نمى تواند نسبت به تفاوت و تنوّع زندگى مردم، و شرايط مختلف آنها، بى اعتنا باشد. به همين دليل، ذو القرنين كه صاحب يك حكومت الهى بود، به هنگام برخورد با اقوام گوناگون- كه هر كدام زندگى مخصوص به خود داشتند- متناسب با آن رفتار كرد، و همه را زير بال و پر خود گرفت.

6- ذوالقرنين، حتّى جمعيّتى كه به گفته قرآن، سخنى نمى فهميدند «لايَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلًا» از نظر دور نداشت، و با هر وسيله ممكن، به درد دل آنها گوش فرا داد، و نيازشان را بر طرف ساخت، و ميان آنها و دشمنان سرسختشان سدّ محكمى ساخت و با اين كه به نظر نمى رسد، يك چنين جمعيّت عقب افتاده اى هيچ گونه نفعى براى حكومت داشته باشند، بدون هرگونه چشم داشت به اصلاح كارشان پرداخت.

در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم:

«إِسْماعُ الْا صَمِّ مِنْ غَيْرِ تَضَجُّرٍ صَدَقَةٌ هَنِيئَةٌ

؛ بلند سخن گفتن آن چنان كه

ص: 227

شخص ناشنوا بشنود مشروط بر اين كه توأم با اظهار ناراحتى نباشد، صدقه گوارايى است».(1)

7- امنيّت، نخستين و مهمترين شرط يك زندگى سالم اجتماعى است، به همين جهت ذوالقرنين براى فراهم كردن آن، نسبت به قومى كه مورد تهديد قرار گرفته بودند پرزحمت ترين كارها را بر عهده گرفت، و براى جلوگيرى از مفسدان، از نيرومندترين سدّها استفاده كرد، سدّى كه در تاريخ ضرب المثل شده، و سنبل استحكام و دوام و بقاست.

مى گويند: «همچون سدّ اسكندر»! (هر چند ذو القرنين اسكندر نبود).

اصولًا، تا جلوى مفسدان را با قاطعيّت و به وسيله نيرومندترين سدّها نگيرند، جامعه روى سعادت نخواهد ديد.

و به همين دليل، ابراهيم عليه السلام هنگام بناى «كعبه» نخستين چيزى كه از خدا براى آن سرزمين تقاضا كرد، نعمت امنيّت بود، «رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً».(2)

و نيز به همين دليل، سخت ترين مجازات ها در فقه اسلامى براى كسانى در نظر گرفته شده است كه امنيّت جامعه را به خطر مى افكنند (به تفسير سوره «مائده» آيه 33 مراجعه شود).

8- درس ديگرى كه از اين ماجراى تاريخى مى توان آموخت، اين است:

صاحبان اصلى درد، بايد در انجام كار خود شريك باشند كه «آه صاحب درد را باشد اثر».

لذا، «ذو القرنين» به گروهى كه از هجوم اقوام وحشى شكايت داشتند، نخست دستور داد قطعات آهن بياورند، بعد از آن، دستور آتش افروختن در اطراف سدّ

ص: 228

آهنين براى جوش خوردن، و سپس دستور تهيه مس مذاب براى پوشاندن آهن با لايه اى از مس داد.

اصولًا، كارى كه با شركت صاحبان اصلى درد پيش مى رود، هم به بروز استعدادهاى آنها كمك مى كند، و هم نتيجه حاصل شده را ارج مى نهند و در حفظ آن مى كوشند؛ چرا كه در ساختن آن رنج فراوانى تحمّل كرده اند.

ضمناً، به خوبى روشن مى شود: حتّى يك ملّت عقب افتاده، هنگامى كه از طرح و مديريّت صحيح برخوردار شود، مى تواند دست به چنان كار مهم و محيّرالعقولى بزند.

9- يك رهبر الهى، بايد بى اعتنا به مال و ماديّات باشد، و به آنچه خدا در اختيارش گذارده قناعت كند، لذا مى بينيم ذو القرنين بر خلاف روش سلاطين- كه حرص و ولع عجيبى نسبت به اندوختن اموال از هر جا و هر كس دارند- هنگامى كه پيشنهاد اموالى به او شد، نپذيرفت و گفت:

«ما مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ

؛ آنچه پروردگارم در اختيار من نهاده بهتر است».

در قرآن مجيد كراراً در داستان انبيا مى خوانيم كه يكى از اساسى ترين سخن آنها اين بود كه: ما در برابر دعوت خود، هرگز اجر و پاداش و مالى از شما مطالبه نمى كنيم. در يازده مورد از قرآن مجيد، اين مطلب درباره پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و يا انبياى پيشين به چشم مى خورد.

گاهى، با اين جمله ضميمه است كه «پاداش ما تنها بر خداست».

و گاهى بدون آن، و گاه دوستى اهل بيت خود را كه خود پايه اى براى رهبرى آينده بوده، به عنوان پاداش ذكر كرده اند: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى .(1)

ص: 229

10- محكم كارى از هر نظر، درس ديگر اين داستان است، ذو القرنين در بناى سدّ از قطعات بزرگ آهن استفاده كرد، و براى اين كه اين قطعات كاملًا به هم جوش بخورند، آنها را در آتش گداخت، و براى اين كه عمر سدّ طولانى باشد و در برابر تصرّف هوا و رطوبت و باران مقاومت كند، آن را با لايه اى از مس پوشاند، تا از پوسيدگى آهن جلوگيرى كند.

11- انسان هر قدر قوى، نيرومند، متمكّن و صاحب قدرت شود و از عهده انجام كارهاى بزرگ برآيد، باز هرگز نبايد به خود ببالد و مغرور گردد، اين همان درس ديگرى است كه ذو القرنين به همگان تعليم مى دهد.

او كه در همه جا به قدرت پروردگار تكيه مى كرد، بعد از اتمام سدّ گفت:

«هذا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّى».

و به هنگامى كه پيشنهاد كمك مالى به او مى كنند مى گويد: «ما مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ» و بالاخره هنگامى كه از فناى اين سدّ محكم سخن مى گويد، باز تكيه گاه او وعده پروردگارش مى باشد.

12- همه چيز، زائل شدنى است و محكم ترين بناهاى اين جهان، سرانجام خلل خواهد يافت- هر چند از آهن و پولاد يك پارچه باشد-. اين آخرين درس در اين ماجراست. درسى است براى همه آنها كه عملًا دنيا را جاودانى مى دانند، آن چنان در جمع مال و كسب مقام، بى قيد و شرط و حريصانه مى كوشند كه گويى هرگز مرگ و فنايى وجود ندارد، با اين كه سدّ ذوالقرنين كه سهل است خورشيد با آن عظمتش نيز سرانجام فانى و خاموش مى شود، و كوه ها با تمام صلابتى كه دارند، متلاشى مى گردند و از هم مى پاشند، انسان كه در اين ميان از همه آسيب پذيرتر است.

آيا انديشه در اين واقعيّت كافى نيست كه جلوى خودكامگى ها را بگيرد؟!

ص: 230

ص: 231

طبق اين فرضيّه، سدّى كه ذوالقرنين ساخته همان سدّ معروف «مأرب» است.

سومين نظريّه، كه ضمناً جديدترين آنها محسوب مى شود، همان است كه دانشمند معروف اسلامى «ابوالكلام آزاد» كه روزى وزير فرهنگ كشور «هند» بود، در كتاب محقّقانه اى كه در اين زمينه نگاشته، آورده است.(1)

طبق اين نظريّه، ذوالقرنين همان «كوروش كبير» پادشاه هخامنشى است.

از آنجا كه نظريّه اوّل و دوم، تقريباً هيچ مدرك قابل ملاحظه تاريخى ندارد، و از آن گذشته، نه اسكندر مقدونى داراى صفاتى است كه قرآن براى ذوالقرنين، شمرده، و نه هيچ يك از پادشاهان يمن.

به علاوه «اسكندر مقدونى» سدّ معروفى نساخته، امّا «سدّ مأرب» در «يمن» سدّى است كه با هيچ يك از صفاتى كه قرآن براى سدّ ذوالقرنين ذكر كرده است، تطبيق نمى كند، زيرا سدّ ذوالقرنين طبق گفته قرآن از آهن و مس ساخته شده بود، و براى جلوگيرى از هجوم اقوام وحشى بوده، در حالى كه سدّ مأرب از مصالح معمولى، و به منظور جمع آورى آب، و جلوگيرى از طغيان سيلاب ها ساخته شده بود، كه شرح آن را قرآن در سوره «سبأ» بيان كرده است.

به همين دليل، بحث را بيشتر روى نظريّه سوم متمركز مى كنيم، و در اينجا لازم است به چند نكته دقيقاً توجّه شود:

الف) نخستين مطلبى كه در اينجا جلب توجّه مى كند، اين است: چرا ذوالقرنين (صاحب دو قرن) به اين نام ناميده شده است؟

بعضى معتقدند: اين نام گذارى به خاطر آن است كه: او به شرق و غرب عالم

ص: 232

رسيد كه عرب از آن تعبير به قرنى الشمس (دو شاخ آفتاب) مى كند.

بعضى ديگر معتقدند: اين نام به خاطر اين بود كه: دو قرن زندگى يا حكومت كرد، و در اين كه: مقدار قرن چه اندازه است؟ نيز نظرات متفاوتى دارند.

بعضى مى گويند: در دو طرف سر او برآمدگى مخصوصى بود، و به خاطر آن به «ذوالقرنين» معروف شد.

و بالاخره بعضى بر اين عقيده اند كه: تاج مخصوص او داراى دو شاخك بود.

و عقائد ديگرى كه نقل همه آنها به طول مى انجامد، و چنان كه خواهيم ديد مبتكر نظريه سوم يعنى «ابوالكلام آزاد» از اين لقب، استفاده فراوانى براى اثبات نظريه خود كرده است.

ب) از قرآن مجيد، به خوبى استفاده مى شود: ذو القرنين داراى صفات ممتازى بود از جمله:

- خداوند اسباب پيروزى ها را در اختيار او قرار داد.

- او سه لشگركشى مهم داشت: نخست به غرب، پس از آن به شرق، و سرانجام به منطقه اى كه در آنجا يك تنگه كوهستانى وجود داشته، و در هر يك از اين سفرها با اقوامى برخورد كرد كه، شرح صفات آنها در تفسير آيات گذشت.

- او مرد مؤمن، موحّد و مهربانى بود، و از طريق عدل و داد، منحرف نمى شد، و به همين جهت، مشمول لطف خاص پروردگار بود. او يار نيكوكاران، دشمن ظالمان و ستمگران بود، و به مال و ثروت دنيا علاقه اى نداشت.

- او هم به خدا ايمان داشت، و هم به روز رستاخيز.

- او سازنده يكى از مهمترين و نيرومندترين سدّهاست، سدّى كه در آن به جاى آجر و سنگ از آهن و مس استفاده شد (و اگر مصالح ديگر در ساختمان آن نيز به كار رفته باشد، تحت الشعاع اين فلزات بود) و هدف او از ساختن اين سدّ، كمك به گروهى مستضعف در مقابل ظلم و ستم قوم يأجوج و مأجوج، بوده است.

ص: 233

او كسى بوده كه قبل از نزول قرآن، نامش در ميان جمعى از مردم شهرت داشت، و لذا قريش يا يهود از پيغمبر صلى الله عليه و آله درباره آن سؤال كردند، چنان كه قرآن مى گويد:

«يَسْئَلُونَكَ عَنْ ذِي الْقَرْنَيْنِ»؛ از تو درباره ذو القرنين سؤال مى كنند».

امّا از قرآن چيزى كه صريحاً دلالت كند او پيامبر بوده استفاده نمى شود هر چند، تعبيراتى در قرآن هست كه اشعار به اين معنا دارد، چنان كه در تفسير آيات سابق گذشت.

در بسيارى از روايات اسلامى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه اهل بيت عليهم السلام نقل شده، نيز مى خوانيم: «او پيامبر نبود، بلكه بنده صالحى بود».(1)

ج) اساس قول سوم (ذو القرنين، كوروش كبير بوده است) به طور بسيار فشرده بر دو اصل استوار است:

نخست اين كه: سؤال كنندگان درباره اين مطلب از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله- طبق رواياتى كه در شأن نزول آيات نازل شده- يهود بوده اند، و يا قريش به تحريك يهود.

بنابراين، بايد ريشه اين مطلب را در كتب يهود پيدا كرد.

از ميان كتب معروف يهود، به كتاب «دانيال» فصل هشتم، باز مى گرديم، در آنجا چنين مى خوانيم:

«در سال سلطنت «بَلْ شَصَّر» به من كه دانيالم رؤيايى مرئى شد، بعد از رؤيايى كه اولًا به من مرئى شده بود و در رؤيا ديدم، و هنگام ديدنم چنين شد كه من در قصر «شُوشان» كه در كشور «عيلام» است بودم، و در خواب ديدم كه در نزد نهر «اولاى» هستم، و چشمان خود را برداشته نگريستم و اينك قوچى در برابر نهر، بايستاد و صاحب دو شاخ بود، و شاخ هايش بلند بود و يكى از ديگرى بلندتر و بلندترين آنها آخر بر آمد و آن قوچ را به سمت «مغربى» و «شمالى» و «جنوبى»، شاخ زنان ديدم، و

ص: 234

هيچ حيوانى در مقابلش مقاومت نتوانست كرد، و از اين كه: احدى نبود كه از دستش رهايى بدهد لهذا موافق رأى خود عمل مى نمود، و بزرگ مى شد ...».(1)

پس از آن در همين كتاب از «دانيال» چنين نقل شده: «جبرئيل بر او آشكار گشت و خوابش را چنين تعبير نمود:

قوچ صاحب دو شاخ كه ديدى ملوك «مدائن و فارس» است (يا ملوك ماد و فارس است)».

يهود از بشارت رؤياى «دانيال» چنين دريافتند كه دوران اسارت آنها با قيام يكى از پادشاهان ماد و فارس، و پيروز شدنش بر شاهان «بابل»، پايان مى گيرد، و از چنگال بابليان آزاد خواهند شد.

چيزى نگذشت كه «كوروش» در صحنه حكومت ايران ظاهر شد، و كشور ماد و فارس را يكى ساخت، و سلطنتى بزرگ از آن دو پديد آورد، و همان گونه كه رؤياى «دانيال» گفته بود كه آن قوچ شاخ هايش را به غرب و شرق و جنوب مى زند «كوروش» نيز در هر سه جهت فتوحات بزرگى انجام داد.

يهود را آزاد ساخت و اجازه بازگشت به فلسطين به آنها داد.

جالب اين كه در «تورات» در كتاب «اشعيا» فصل 44 شماره 28 چنين مى خوانيم: «آنگاه در خصوص كوروش مى فرمايد كه شبان من اوست، و تمامى مشيّتم را به اتمام رسانده به «اورشليم» خواهد گفت كه بنا كرده خواهى شد».

اين جمله نيز قابل توجّه است كه در بعضى از تعبيرات «تورات»، از «كوروش» تعبير به عقاب مشرق، و مرد تدبير كه از مكان دور خوانده خواهد شد آمده است.(2)

دوم: اين كه در قرن نوزدهم ميلادى در نزديكى «استخر» در كنار نهر «مرغاب»

ص: 235

مجسّمه اى از كوروش كشف شد كه تقريباً به قامت يك انسان است، و كوروش را در صورتى نشان مى دهد كه دو بال همانند بال عقاب از دو جانبش گشوده شده، و تاجى بر سر دارد كه دو شاخ، همانند شاخ هاى قوچ در آن ديده مى شود.

اين مجسّمه كه نمونه بسيار پر ارزشى از فن حجارى قديم است، آن چنان توجّه دانشمندان را جلب نمود كه گروهى از دانشمندان «آلمانى» فقط براى تماشاى آن به ايران سفر كردند.

از تطبيق مندرجات، تورات با مشخّصات اين مجسّمه، اين احتمال در نظر اين دانشمند كاملًا قوّت گرفت كه، ناميدن «كوروش» به «ذو القرنين» (صاحب دو شاخ) از چه ريشه اى مايه مى گرفت، و همچنين، چرا مجسمه سنگى كوروش داراى بال هايى همچون بال عقاب است؟

و به اين ترتيب، بر گروهى از دانشمندان مسلّم شد كه: شخصيّت تاريخى ذوالقرنين از اين طريق كاملًا آشكار شده است.

آنچه اين نظريّه را تأييد مى كند: اوصاف اخلاقى است كه در تاريخ براى كوروش نوشته اند.

هردوت، مورّخ يونانى مى نويسد: «كوروش» فرمان داد تا سپاهيانش جز به روى جنگجويان شمشير نكشند، و هر سرباز دشمن كه نيزه خود را خم كند، او را نكشند، و لشگر كوروش فرمان او را اطاعت كردند به طورى كه توده ملّت، مصائب جنگ را احساس نكردند.

و نيز «هردوت» درباره او مى نويسد: كوروش، پادشاهى كريم، سخى و بسيار ملايم و مهربان بود، مانند ديگر پادشاهان به اندوختن مال حرص نداشت، بلكه نسبت به كرم و عطا حريص بود، ستم زدگان را از عدل و داد برخوردار مى ساخت، و هر چه را متضمّن خير بيشتر بود، دوست مى داشت.

ص: 236

و نيز مورّخ ديگر «ذى نوفن» مى نويسد: كوروش پادشاه عاقل و مهربانى بود، و بزرگى ملوك با فضايل حكماء در او جمع بود، همّتى فائق، و جودى غالب داشت، شعارش خدمت به انسانيّت، و خوى او بذل عدالت بود، و تواضع و سماحت در وجود او جاى كبر و عجب را گرفته بود.

جالب اين كه: اين مورّخان كه «كوروش» را اين چنين توصيف كرده اند از تاريخ نويسان بيگانه بودند، نه از قوم يا ابناى وطن او، بلكه اهل يونان بودند و مى دانيم، مردم يونان به نظر دوستى به «كوروش» نگاه نمى كردند؛ زيرا با فتح «ليديا» به دست كوروش، شكست بزرگى براى ملّت يونان فراهم گشت.

طرفداران اين عقيده، مى گويند: اوصاف مذكور در قرآن مجيد درباره ذوالقرنين با اوصاف كوروش تطبيق مى كند.

از همه گذشته، كوروش سفرهايى به شرق غرب و شمال انجام داد كه: در تاريخ زندگانيش به طور مشروح آمده است، و با سفرهاى سه گانه اى كه در قرآن ذكر شده، قابل انطباق مى باشد:

نخستين لشگر كشى كوروش به كشور «ليديا» كه در قسمت شمال «آسياى صغير» قرار داشت صورت گرفت، و اين كشور نسبت به مركز حكومت كوروش جنبه غربى داشت.

هر گاه نقشه ساحل غربى آسياى صغير را جلوى خود بگذاريم خواهيم ديد:

قسمت اعظم ساحل در خليجك هاى كوچك غرق مى شود، مخصوصاً در نزديكى «ازمير» كه خليج، صورت چشمه اى به خود مى گيرد.

قرآن مى گويد: ذو القرنين در سفر غربيش احساس كرد خورشيد در چشمه گل آلودى فرو مى رود.

اين صحنه، همان صحنه اى بود كه «كوروش» به هنگام فرو رفتن قرص آفتاب (در

ص: 237

نظر بيننده) در خليجك هاى ساحلى مشاهده كرد.

لشگركشى دوم كوروش به جانب شرق بود، چنان كه «هردوت» مى گويد: اين هجوم شرقى كوروش بعد از فتح «ليديا» صورت گرفت، مخصوصاً طغيان بعضى از قبائل وحشى بيابانى كوروش را به اين حمله واداشت.

تعبير قرآن «حَتَّى إِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَطْلُعُ عَلى قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً» اشاره به سفر كوروش به منتهاى شرق است كه مشاهده كرد، خورشيد بر قومى طلوع مى كند كه در برابر تابش آن، سايبانى ندارند، اشاره به اين كه آن قوم بيابان گرد و صحرانورد بودند.

كوروش لشگركشى سومى داشت كه به سوى شمال، به طرف كوه هاى «قفقاز» بود، تا به تنگه ميان دو كوه رسيد، و براى جلوگيرى از هجوم اقوام وحشى، با درخواست مردمى كه در آنجا بودند در برابر تنگه، سدّ محكمى بنا كرد.

اين تنگه در عصر حاضر تنگه «داريال» ناميده مى شود كه: در نقشه هاى موجود ميان «ولادى كيوكز» و «تفليس» نشان داده مى شود، در همانجا كه تاكنون ديوار آهنى موجود است، اين ديوار همان سدّى است كه كوروش بنا نموده؛ زيرا اوصافى كه قرآن درباره سدّ ذوالقرنين بيان كرده، كاملًا بر آن تطبيق مى كند.

اين بود خلاصه آنچه در تقويت نظريّه سوم بيان شده است.(1)

درست است كه در اين نظريّه، نيز نقطه هاى ابهامى وجود دارد، ولى فعلًا مى توان از آن به عنوان بهترين نظريّه درباره تطبيق ذو القرنين بر رجال معروف تاريخى نام برد.

ص: 238

ص: 239

ص: 240

براى حركت سيل آساى اين اقوام، دوران هاى مختلفى در تاريخ آمده است كه يكى از آنها دوران هجوم اين قبائل وحشى در قرن چهارم ميلادى تحت زمامدارى «آتيلا» بود، كه تمدّن امپراطورى روم را از ميان بردند.

و دوران ديگر كه ضمناً آخرين دوران هجوم آنها محسوب مى شود، در قرن دوازدهم ميلادى به سرپرستى چنگيزخان صورت گرفت كه بر ممالك اسلامى و عربى، هجوم آوردند، و بسيارى از شهرها از جمله «بغداد» را ويران نمودند.

در عصر كوروش، نيز هجومى از ناحيه آنها اتّفاق افتاد كه در حدود سال پانصد قبل از ميلاد بود، ولى در اين تاريخ، حكومت متّحد ماد و فارس به وجود آمد و اوضاع تغيير كرد و آسياى غربى از حملات اين قبائل آسوده شد.

به اين ترتيب، نزديك به نظر مى رسد كه يأجوج و مأجوج از همين قبائل وحشى بوده اند كه مردم «قفقاز» به هنگام سفر كوروش به آن منطقه تقاضاى جلوگيرى از آنها را از وى نمودند، و او نيز اقدام به كشيدن سدّ معروف ذو القرنين كرد(1).